پرسی هەڵبژاردن لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق (2003) هێندەی پرۆسەی ڕاهێنانی دیموكراسی بووە هێندە هەڵگری ماناو دەلالەتی جەوهەری پیادەكردنی دیموكراسی نەبووە، چونكە ناكرێت دیموكراسی لە هەناوی كۆمەڵگەیەك بە واتا سروشتیەكەی خۆی پیادە بكرێت كە تا سەر ئێسقان لەسەر جەبەرووت و كێلگەیەكی وشكی سیاسی دوور لە دیموكراسی بینا بكرێت و خەڵكەكەش بڵێ بەڵێ و دەسەڵاتدارانیش بڵێن یاسا و دەستوور سەروەرمانە.
ئەگەر وابایە كە دیموكراسی پێویستی بە زەمینەسازی كۆمەڵگە نەبووایە لە ڕووی پەروەردەی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە ئەوا لە ڕاستیدا نە داعش پەیدا دەبوو نە سوننەش یاخی دەبوون و لەوانەیە كوردیش لە هەناوی دیموكراسیدا ریفراندۆمی نەكردبایە.
جەنگی عێراق بە درێژایی مێژوو جەنگی عەقلیەت و دواكەوتوویی كولتووری سیاسی بووە، نەك تەنها لە عێراق بەڵكو لە تەواوی وڵاتانی عەرەبی ئەو جەنگە تاوەكو ئێستا بەردەوامە، بەڵام بۆ عێراق و پێكهاتەكانی جیاوازی زیاتری هەیە، چونكە ژینگەی عێراق بەو هەموو پێكهاتانەوە بە مەزهەب و ئاین و نەتەوەكانیەوە جگە لە سیستەمی دیموكراسی و پێكەوە ژیان هیچ ماناو تەفسیرێكی تر وەرناگرێت. سەیری شانشینی بەریتانیا بكەن بەو هەموو یەكسانی و دیموكراسیەتەوە كە هەیانە هێشتان ئێرلەندییەكان دەیانەوێت جیاببنەوە، ئەی بۆ وڵاتێكی وەكو عێراق دەبێت چ ماناو شوناسێكی هەبێت كاتێك نەتەوەیەك بە هەستی زۆرینە و كەمینە یان بە هێزی سەربازی بیەوێت میللەتێك بە زۆر بكات هاوماڵ و حاڵی خۆی.
دوای16ی ئۆكتۆبەر لە عێراق جۆرێك لە خیتابی سیاسی زاڵ بووە بەسەر گوتارە سیاسییەكان بە تایبەتی گوتاری سەرۆك وەزیران كە بەردەوام دەستوور بووەتە بنێشتە خۆشەی وتارە غرورییەكانیان، ئێمە دەپرسین ئەگەر لە وڵاتێك هەموو مرۆڤەكان لە ماف و ئازادیدا یەكسان بن چ پێویست دەكات بۆ كپكردنی دەنگی ئازادیان بە تانك بەرەوڕوویان بێت، لە عێراقدا جگە لە قەیرانی سیاسی و ئابووری قەیرانی عەقڵیەتی سیاسی و كارەكتەرەكانی دیموكراسی هەیە، تاو ئەو عەقلیەتە بەو شێوە بەردەوام بێت و بیربكاتەوە پەرێزی حكومڕانی لە عێراقدا هەر بەو شێووە دەبێت.
ئەمڕۆ لە ژینگەی سیاسی و دەسەڵاتداری عێراقدا كۆمەڵێك لە كارەكتەری سیاسی نێودەوڵەتی یاری بە عێراق دەكەن مەبەستمان لەو یاریە سیاسییە ئابوورییە كە هەر یەكە لەو كارەكتەرە نێودەوڵەتیانە بەرژەوەندییەكان دابەش دەكەن، نەیاران لە عێراقدا لە زۆر شتی سیاسیدا ناكۆكن بەڵام لە بەشە ئابووری و سەرمایەكەیدا لەسەر یەك مێز ناكۆكمان كۆ دەكاتەوە، ئەمەریكا و ئێران ئێستا كاركتەری سەرەكین لە عێراقدا، ئێران لە شەراكەتی مرۆیی و كاریگەری مەزهەبی و ئابووریدا یەكەمە لە كاریگەریەكانی بەڵام ئەمەریكا لەسەر ئاستی ستراكتۆری نێودەوڵەتی بێ ڕكابەرە، بەڵام هەردووكیان لەسەر قازانجی هاوبەشیان بێدەنكن لەگەڵ یەكتری، لە نێو ئەو گێژاوە سیاسیە مەزهبی و ئاینیەدا كورد و سوننە دەبێت كارەكتەری داهاتووی گەمەی سیاسی عێراق بن، بۆ سوننە هێشتان كاتیان بەدەستەوە ماوە، بەڵام ئەوانیش پێویستیان بەكاركتەری نێودەوڵەتی جددی هەیە بۆ نمونە وڵاتانی سوننەی هاوسێی عێراق كە بە كاراییەوە ڕەگ لە عێراق لە رێگەی سوننەكانەوە بە كوردیشەوە داكوتن.
پێم وایە بۆ داهاتووی سیستەمی سیاسی عێراق جەنگی دەستووری و سیاسی جگە لە هەوڵی گێڕانەوەی مافە زەوتكراوەكانی تری كورد كاری سەرەكی نوێنەرانی كورد دەبێت چ ئەوانەی لە پەرلەمانن و چ ئەوانەی كە لە بنیاتنانەوەی حكوومەتی نوێ ڕۆڵیان دەبێت، چونكە وەكو پێشتر ئاماژەمان پێكرد كێشەی عەقڵیەتی سیاسی و باوەڕبوون بە كولتووری فرە سیاسی و ئەژمارنەكردنی زۆرینەو كەمینە عێراق هەنگاوی حكوومەتی هاووڵاتی پلەیەك بەرەو پێشەوە دەبات.
دوای داگیركردنەوەی ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم هەمان عەقڵیەتی سیاسی سەردەمی دكتاتۆریەت نەشونومای دەكرد ئەگەر بەرگری نەبووایە نیازیان وابوو ئەو نەوەی كە ژیانی ئازادی و سەربەستی بینیوە دووبارە بیخەنەوە ژێردەستی خۆیان كە بێگومان كارەساتبار دەبوو، ئەو عەقڵیەتە پێویستی بە داڕشتنەوەی دووبارە بناغەی لێكتێگەیشتنی سیستەمی حكومڕانی هەیە چونكە ناكرێت ئێمەی كوردستانیان بە ناو لەژێر سایەی حكوومەتێكی دیموكراسی بین، بەڵام دانووستان لەسەر نانی هاوڵاتیان بكرێت، ئەمە چ عەقلیەتێكە لە دەوڵەتێكی فرە مەزهەب و نەتەوە دوای دەستوور گرێبەستی كۆمەڵایەتی هێشتان بیر لە سزادانی میللەت بكرێتەوە.
دوای غروری عێراق بە هۆی دەست بەسەرداگرتنی كەركووك و ناوچەكانی تر پرسی دەستوور و بنەماكانی پرسی سەرمێزی گفتوگۆ و حیواری پێكهێنانی حكوومەتی داهاتوو دەبن، جەنگی ساردی داهاتوو پێم وایە ئەو جەنگە دەبێت كە كوردستانیان و نوێنەرانیان لە بەغدا ئەنجامی بدەن، دەستوور بە هەموو پاكێجەكانیەوە بە ماددەی 140 و بەندەكانی تریەوە، ئەو بانگەشەی كە سەرۆك وەزیرانی عێراق بانگەشەی بۆ دەكات دەبێت ببێتە چەكی دەستی كورد و داكۆكی لێ بكات، چونكە پێشتریش وتمان ئەگەر دەستوور وەكو خۆی جێبەجێ بكرابا ئەو هەموو كێشە ڕووی نەدەدا. پێویستە كوردستانیان بە هەموو حزبەكانیەوە ئەو داهاتووە لەبەرچاو بگرن كە حكوومەتی داهاتووی عێراق ڕەنگە وەكو جاران پشت بە كورد نەبەستن و بۆ پێكهێنانی ڕوو لە كوردستان بكەن گرنگ خۆ ئامادەكردنی كوردستانیان و پارتە سیاسییەكانە بۆ ئەوەی بە یەكدەنگی ڕوو لە بەغدا بكەن، پارسەنگی هێز لە بەهێزی نوێنەرانی كورد دایە چ وەكو رێژە چ وەكو كەسایەتی دەبێت لە ئاستی ئەو كێشمە سیاسیەدا بن كە كێشەی دەستوور و جێبەجێكردنی كە عێراق بانگەشەی بیكەنە پرسی هەستیاری تەقینەوەی سیاسی لە عێراقدا هەروەكو چۆن لە ریفراندۆمدا تەقییەوە و تاوكو ئێستا بەردەوامە.
پارتی دیموكراتی كوردستان كە وەك پارتێكی نیشتیمانی نەتەوەیی كوردستانی پرسی هەرە سەرەكی و ناكۆكیەكانی لە عێراقدا لەسەر جێبەجێنەكردنی دەستوور بووە بۆیە نوێنەرەكانی لە بەغدا لە هەموویان زیاتر لەژێر فشاردا بوون، بۆیە ئێستا ئەو فشارە هەر بەردەوامە و سورن لەسەر ئەو باوەڕەیان كە دەبێت عێراق ئەو دەستوورە بە هەموو بەندەكانیەوە جێبەجێ بكات كە خۆی بانگەشەی بۆ دەكات بۆیە ئەو جەنگە ساردەی كە داهاتوو ڕوو لە نوێنەرانی كورد دەكات لە بەغدا پێم وایە دەبێت گەرمترین مژاری گەرمی جەنگی ساردی نێو هۆڵی پەرلەمان و جومگەكانی تری عێراق داهاتووی دوای هەڵبژاردن بن.
خه‌بات