لە سەروبەندیی پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی کوردستان و دەنگۆی ئەوەی کە پرسی ژنان و ئەنجوومەنی باڵای کاروباری 'خانمان' لەوانەیە بەرتەسک بکرێتەوە، بە پێویستم زانی ئەم وتارە بنووسم.
پێشەکی:
لە دوای رووخانی رژێمی بەعس و یەکگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی کوردستان، پرسی جێندەر و کاروباری ژنان ئاوڕی جددی لێ دراوەتەوە و خراوەتە ناو رۆژەڤی سیاسیی هەرێمی کوردستانەوە. سەرەڕای کۆمەڵێ تەحەددا، بەدامەزراوەییکردنی ئەم پرسە و تێکهەڵکێشکردنی بە بواری ئەکادیمی دوو هەنگاوی گرنگ بوون لەم پرۆسەیەدا.
یەکەمین هەوڵی جددی حکومەت بۆ بەدامەزراوەییکردنی پرسی ژن لە کوردستان دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی بەدواداچوونی توندوتیژی دژی ژنان بوو لە ساڵی 2007( کە دواتر گۆڕا بۆ بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی). دوای ئەوە لە ساڵی 2010 ئەنجوومەنی باڵای کاروباری 'خانمان' دامەزرا. پێش دامەزراندنی ئەو ئەنجوومەنە، حکومەت وەزارەتێکی تایبەت بە ژنانی هەبوو بۆ بەڕێوەبردن و راپەراندنی کاروباری ژنان لە هەرێمی کوردستاندا. جیاوازیی نێوان ئەم دوو دەزگایە هەر لە ناوەکاندا نییە، بەڵکو لە پەیڕە و پێکهاتە و ئەرک و ئامانجەکانیش دا بەدی دەکرێت. لەم کورتە وتارەدا، ئێمە هەڵسەنگاندن بۆ کارو چالاکییەکانی هەرێمی کوردستان دەربارەی پرسی ژن ناکەین، بەڵکو باسی رۆڵ و مێتۆدی حکومەت دەکەین لە چۆنییەتی ئاراستەکردنی ئەم پرسە گرنگەدا. خاڵی سەرەکی لێرەدا ئەوەیە کە بۆچی بوونی ئەنجوومەنێک بۆ کاروباری ژنان لە هەرێمی کوردستان پێویستتر وگونجاوترە لە بوونی وەزارەتێکی تایبەت بە پرسی ژنان؟
جیاوازی چییە لە نێوان وەزارەتی ژنان و ئەنجوومەنی باڵای کاروباری 'خانمان'دا؟
بەکورتی، وەزارەت دەزگایەکی تایبەتە لە کابینەی حکومەتدا بۆ هەڵسوڕاندن و بەڕێوەبردنی پرسێکی دیاریکراو و تایبەت بە کۆمەڵگە بە ئامانجی خزمەتکردن. وەزیر ئەو کەسەیە کە هاوکاری سەرۆکی حکومەت دەکات بۆپێشکەشکردن و جێبەجێکردنی خزمەتگوزاریی لە بوارێکی تایبەت بە هاووڵاتیان.
لە رووی مێژووییەوە وەزیر لە لایەن سەرۆکی وڵات یا سەرۆک وەزیرانەوە دیاری دەکرێ. کەسی دیاریکراو ئەو ئەرک و کارانە رادەپەڕێنێت کە دەکەونە ئەستۆی وەزارەکەتەی و دیارە ئەویش لە چەندان بەڕێوەبەرایەتی و بەش پێکدێت. واتە وەزیر تیمێکی تایبەتی هەیە بۆ هاوکاری و رێکخستنی کاروبارەکان و خۆیشی وەکو مۆتۆڕ بەرپرسی سەرەکییە لە بەڕێوەبردنی ئەو دەزگایە.
وەزیری کارا بە پێشنیاز و پرۆگرامی باش حکومەت دەهێنێتە سەرخەت و هانی دەدات بۆ تەرخانکردنی سەرچاوەیی دارایی و مرۆیی لە پێناوی خزمەتکردنی کۆمەڵگە، رۆڵی حکومەتیش ئەوەیە پشتگیریی بکات.
وەزیری شارەزا و پراگماتیک و خاوەن رووانین، هەرزوو لەگەڵ دەستەیەکی پسپۆڕ پرۆژە یاسا دادەڕێژێت و ستراتیژیی وەزارەتەکەی دیاری دەکات؛ ئەو لەسەرەتاوە دەزانێ: 1) چ یاسایەک پێویستە بۆ وەزارەتەکەی؟ 2) چی کراوە لە رابردوو و چی پێویستە لە ئێستا و داهاتوو دەربارەی ئەو پرس و کاروبارەی پێی سپێردراوە؛3) مێتۆد و چۆنییەتی کارکردن دیاری دەکات؛ 4) ئامانجەکان دەست نیشان دەکات؛ 5) پلانی کار و جێبەجێکردنی پلانەکەش بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی دادەڕێژێ؛ 6) بودجەی وەزارەت هەڵدەسەنگێنێ و تیمێکی شارەزا و یەکگرتوو و پسپۆڕ لە بوارەکە پێکدێنێ بۆ جێبەجێکردنی پلان و ستراتیژییەکەی. دیارە ئەمانە هەموو لە چوارچێوەی یاسایەکی تایبەت بە وەزارەت دەبێ کە وەزیر وەکو پرۆژەیاسا دەیباتە بەردەم پەرلەمان و بەرگری لێ دەکات تا دەنگی پێبدرێت و بە فەرمی وەکو یاسای وەزارەتەکەی بناسێنرێت. هەر بە پێی هەمان یاساش سەرچاوەی دارایی بۆ دیاری دەکرێت. لە سیستەمی دیموکراسیدا، هەموو هەنگاوێکی وەزیر و تیمی هاوبەشی لەسەر هەنگاوی پێشووتر هەڵدەنرێت؛ واتە رەچاوی ئەوە دەکات کە ئەوەی لە پێش ئەو کراوە گرنگە و دەبێت گەشەی پێبدات نەک رەشی بکاتەوە.
لە سیستەمی دیموکراسی و کارادا، ئەم پێناسەیەی سەرەوە هەموو وەزارەتێک دەگرێتەوە. دیارە کاروباری ژنان یەکێکە لە پرسە هەرە هەستیار و ئاڵۆز و گرنگەکان کە رووانینێکی هەمەلایەنە و زیاتر لە دەزگایەک و شارەزایی و پسپۆڕی زۆری پێویستە بۆ ئەوەی بە شێوازێکی گونجاو و سەردەمییانە ببردرێتە پێشەوە. ئەم خاسیەتانەش زیاتر لە ئەنجوومەنێکی تایبەت بە کاروباری ژنان کۆدەبنەوە تا وەک لە وەزارەتێک.
هەموو ئەوە خاسیەتانەی کە لەسەرەوە باسمان کردن 'ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری خانمان لە هەرێمی کوردستان'' یش دەگرێتەوە. ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری 'خانمان' لە روواڵەت و لە ئەرک و شێوازی کار و بەڕێوەبردندا هەر وەک وەزارەتێک وایە، بەڵام لە ناواخندا ئه‌نجوومه‌ن لە رووی پێکهاتەو و رێکخستن و بەڕێوەبردنەوە لە وەزارەت بەهێزترە. ئەگەر یاسای تایبەت بەخۆی هەبێت و دەستەیەکی تایبەتیش لە سەرۆکایەتیی حکومەتەوە هاوکاری بکات، ئەوە ئه‌نجوومه‌ن دەتوانێ زۆر کاریگەرانەتر لە وەزارەتێک کار لەسەر پرسی ژن و جێندەر بکات.
وتمان لە رووی پێکهاتەو و رێکخستن و بەڕێوەبردنەوە ئه‌نجوومه‌ن لە وەزارەت بەهێزترە، چۆن؟ بە پێی پەیڕەوی ژمارە 3 ی ساڵی 2010، ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری 'خانمان' راستەوخۆ لەلایەن سەرۆک وەزیرەوە سەرپەرشتی دەکرێت، ئەندامەکانی بریتین لە جێگری سەرۆک وەزیران، وەزیری ناوخۆ، دارایی، داد، کاروباری کۆمەڵایەتی، پلان دانان، پەروەردە، رۆشنبیری و لاوان.
بوونی ئەم وەزیرانە لە بۆردی ئه‌نجوومه‌نی 'خانمان'، بە شێوەیەکی سیستەماتیک پرسی ژن و جێندەر دەکاتە پرسی هەموو ئەو وەزارەتانەی ئەندامن، واتە بەشێوەیەکی فەرمی دەبێتە بەشێك لە ئەجێندای کۆمەڵێک وەزارەت و لە چوارچێوەی یەک دەزگایی دێتە دەرەوە. ئەمە لە واقیعدا واتە: مەسەلەی ژن دەبێتە پرسی ئاسایش و پۆلیس و دادوەری و پەروەردە و دارایی و ئابووری و پلان دانان و رۆشنبیری و چیتر لە یەک وەزارەت بچوک ناکرێتەوە.
هەروەها لە رووی رێکخستنەوە، بە پێی پەیڕەوی ژمارە 3ی ساڵی 2010، ئه‌نجوومه‌ن جگە لە ئۆفیسی ئەمینداری گشتی، پێنج بەڕێوەبەرایەتیی گرنگ دەگرێتە خۆی لە بوارە جیاجیاکانی تایبەت بە پرسی ژن و کۆمەڵگە لەگەڵ ئۆفیسی ئه‌نجوومه‌نی باڵا لە سەرجەم پارێزگاکان. جگە لەمانە، بۆ بەهێزکردنی زیاتری ئه‌نجوومه‌نی کاروباری 'خانمان' و بە سودوەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانی دەرەوە و نموونەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، لە ساڵی 2012 بە فەرمانی سەرۆکی حکومەت بەڕێز نێچیرڤان بارزانی دەستەیەکی تایبەت بەناوی 'بۆردی چاودێریی مافەکانی ژن' بۆ پشتگیریکردن و بەهێزکردنی پێگەی ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری 'خانمان' لە ئه‌نجوومه‌نی وەزیران دامەزرا. ئەو بۆردە، هەروەکو بۆردی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان کە ناوی ''ئه‌نجوومه‌نی هەرێمیی بۆ کاروباری نەوت و گاز'' ە، ئامانجی سەرەکیی بریتی بوو لە پالپشتیکردنی ئه‌نجوومه‌نی کاروباری 'خانمان' و پێشخستنی ئەجێنداکەی لەسەر ئاستی ئه‌نجوومه‌نی وەزیران و سەرۆکایەتیی حکومەتدا بە ئامانجی زیاتر بەهێزکردنی و گەشەپێدانی پرسی ژن. ئەمانە هەموو ئەوە دەگەیەنن کە 'ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری خانمان' زۆر گرنگتر و بەهێزترە لە وەزارەتێک کە پرسی ژن و بابەتی جێندەر لە یەک دەزگا بچووک دەکاتەوە، کەسی وەزیر کە حیزبێک دیاری دەکات لەوانەیە نەتوانێ وەزارەتە پەیوەندارەکان بهێنێتە سەرخەت.
سەرەڕای قەیرانەکانی ساڵی 2014 (وەکو بڕینی مووچەی هەرێمی کورستان و سەرهەڵدانی داعش و هێرشەکانی بۆ سەر موسڵ و شەنگال و کۆچڕەویی ئاوارە و پەنابەران بۆ هەرێم، هتد) کە کاریگەرییەکی نەرێنییان هەبوو لەسەر رەوشی سیاسی و ئابووری و دارایی و کۆمەڵایەتیی هەرێم، ئه‌نجوومه‌نی کاروباری 'خانمان' و بۆردەکەی لە مەیدانەکە چالاک بوون و کۆمەڵێ کاری گرنگییان راپەڕاندووە و وەزیرە پەیوەندیدارەکانیش لەگەڵیاندا لەسەرخەت بوون. ئەگەرچی کارەکان لەئاستی چاوەڕوانییەکان نەبوون، بەڵام هەمووان دەزانین کە قەیرانەکان سەرجەم جومگە و خانەکانی هەرێمییان گرتبۆوە و لە زۆر رووەوە کاروبارەکان سست بوون.
ئێستا کە دۆخەکە ئارام بووه‌تەوە و پرسی ژن و جێندەر تا راددەیەکی باش لە هۆشیاریی دەسەڵات و کۆمەڵگەییدا جێگای خۆی کردۆتەوە، زۆر گرنگە ئەم پرسە لە لایەن ئه‌نجوومه‌نێکی کارای کاروباری ژنانەوە ئاراستە بکرێت و بچووک نەکرێتەوە بۆ وەزارەتێک. پێشنیاری من بۆ سەرۆک وەزیران و سەرۆکی حکومەتی نوێ ئەوەیە کە گرنگیی تایبەت بە ئه‌نجوومه‌نی باڵای کاروباری 'خانمان' بدات: دەزگاکە کاراتر بکات، چاکسازی تێدا بکا، بۆردی چاودێریی مافەکانی ژن (جا گرنگ نییە هەر ناوێکی تری هەبێت) بۆ پاڵپشتیکردنی ئه‌نجوومه‌نەکە لە سەرۆکایەتیی حکومەت کارا بکاتەوە و پشتگیریی پرۆژە یاساکەش بکات بۆ ئەوەی بچێتە بەردەم پەرلەمان بۆ دەنگدان. لە سەرووی هەمووشیەوە، بە یاسا بودجەی تایبەت بە کاروباری جێندەر لە پەرلەمانەوە دیاری بکرێت.
لە کۆتاییدا، دەمەوێ ئەوە روون بکەمەوە کە بۆچی لەم کورتە وتارەدا وشەی 'خانمان' م خستۆتە نێوان دوو کەوانەوە؟ وەڵامی ئەمە دەمباتەوە خاڵی سەرەتا؛ وەکو پسپۆڕی ئەم بوارە لە زانکۆی بریستڵ و راوێژکاری سەرۆکی حکومەت بۆ جێندەر و خوێندنی باڵا، لە یەکەم رۆژی دامەزراندنی ئەم دەزگایەوە، من ناکۆک بووم لەگەڵ دانانی وشەی 'خانمان' و پێشنیازم کرد وشەی 'ژنان' بەکاربهێنرێت. بەڵام دیارە سەرۆکی ئەوکاتی حکومەتی هەرێم، لەبەر هەستیاریی حیزبیی تایبەت بە لایەنی زمانەوانیی نێوان یەکیێتی و پارتی، بڕیاری دا وشەی خانمان دابنێن.
خاڵێکی دیکەش کە من پێشنیازم کرد، ئەوەبوو کە رۆڵی حیزب کەم بکرێتەوە لە دانانی بەڕێوەبەرە گشتییەکان، وادیارە ئەمەش لەگەڵ ئەجێندای حیزبەکان ناکۆک بوو و بەمە من بەرەوڕووی جۆرێک لە بەربەرەکانی بوومەوە.
پرسی ژن و جێندەر لە کوردستان بە ئەندازەی پرسی نەوت و سامانە سروشتییەکان گرنگە، هەر لەو بۆچوونەوە، بوونی ئه‌نجوومه‌نێکی بەهێزی ژنان و ئوفیسێکی پاڵپشتیش بۆ هاوکاریکردنی لە سەرۆکایەتیی حکومەتەوە بەهەمان شێوەی 'ئه‌نجوومه‌نی هەرێمیی نەوت و گاز (جا هەروەکو وتم ناوی بۆردی چاودێری بێت یا هەر ناوێکی دیکە) هاوتا لەگەڵ یاسای تایبەت بە ئه‌نجوومه‌ن ئێجگار گرنگن. بۆ ئێستا و داهاتوویەکی گەش، پێویستە سوود لە ئەزموونی رابردوو وەربگرین، هەنگاوی ئێستامان لەسەر ئەوەی پێشوو هەڵبنێین نەک رەشی بکەینەوە. هەروەها پێویستە بە بێ تەعەسەب و حیزبایەتی و ناکۆکیی و بەربەرەکانی کاری جددی لەسەر ئەم بابەتە و تەواوی پرسەکانی دیکەی کۆمەڵگە بکرێت.
*نووسەری ئەم وتارە مامۆستا و توێژەری تایبەتمەندە لە سیاسەتیی جێندەر لە زانکۆی بریستل. هەروەها بۆ ساڵی ئەکادیمی 2019/2020 پرۆفیسۆری میوان و براوەی کورسیی ڤینسنت رایت -ە لە زانکۆی بەناوبانگی سیانس پۆ-ی فەڕەنسی. جگە لە راوێژکاریی مێترۆپۆلیتەن پۆلیسی بەریتانی و وەزارەتی هیجرە و ئینتیگرسیۆنی سوێدی و یونامی، لە ساڵی 2007 وە راوێژکاری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە بۆ کاروباری جێندەر و خوێندنی باڵا.
K24