رێگاكانی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراقی
بدور ئەحمەد
دوای گۆڕانی داواكارییەكانی خۆپیشاندەرانی عێراق لە داواكاری سەرەتایی و خزمەتگوزاری بۆ داواكاری سیاسی و هەوڵدان بۆ هەمواركرنەوەی دەستووری عێراقی 2005 و گۆڕینی سیستەمی سیاسی و حوكمڕانی لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی، پرسی هەمواركردنەوەی دەستوور بوو بە پرسی شەقام و گۆرەپانی سیاسی تەنانەت میدیایش. ئەم نووسینە هەوڵدانێكە بۆ شیكردنەوەی رێگاكانی هەمواركردنی دەستوور بە گوێرەی دەقەكانی دەستووری ساڵی 2005.
گومانی تێدا نییە كە دەستور دەقێكی باڵایە لە هەڕەمی وڵاتەدا، بۆ ئەوەی دەوڵەت بە دامەزراوەیی بكرێت پێویستە كە دەستورێكی نووسراو وەك دەقێكی باڵا هەبێت و هەموان وەك سەرچاوە سەیری بكەن و پێوە پابەند بن. دوای گۆرانكارییە سیاسییەكانی ساڵی 2003 و گۆڕانی سیستەمی سیاسی لە عێراق، دەستوورێكی نوێ و هاوكۆك لەگەڵ سروشتی پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق بۆ گەلانی عێراق نووسرایەوەو بە زۆرینە دەنگی بەڵی لە ریفراندۆمی جەماوەر پەسەندكرا.
لە ڕووی تیۆرییەوە دەستووری عێراق جۆرێكە لە دەستورە (جامدە)ەكان كە هەموار كردنی قورس و گرانە و پێویستی بە بڕینی بەربەستی یاسایی ئالۆز هەیە. ماددەی (126)ی دەستوری عێراق میكانیزمی هەمواری دەستوری دەق نووس كردوە بەڵام ئەوڕاستیە گرنگە كە دەبێت یاسادانەر و كەسی خۆپیشاندەر و شەقامی عێراقی بیزانێت كە هەتا ماددەی (142) كە وەك هەڵاواردنێك (استسناْ ) لە دەقە دەستوریەكەدا هاتووە جێبەجێ نەكرێت پڕۆسەی هەموارەكە یاسایی نابێت.
سەبارەت بە رێگاو ئیجرائاتەكانی هەمواركردنەوەی دەستووری عێراقی لە ماددەی (126)دا هاتووە:
یەكەم: سەرۆك كۆمارو ئەنجومەنی وەزیران پێكەوە یان پێنج یەكی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران مافی پێشنیاركردنی هەمواركردنی دەستووریان هەیە.
دووەم: نابێت ئەو بنەما بنەڕەتیانەی لە بەندی یەكەم و ماف و ئازادیانەی بەندی دووەم كە لەم دەستووردا هاتوون هەمواربكرێن مەگەر پاش دوو خولی هەڵبژاردنی ترو بە ڕەزامەندی (3/2)ی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەریو ڕازیبوونی گەل لە ڕێگای ڕاپرسی گشتیەوەو پەسەندكردنی سەرۆك كۆمار لەماوەی حەوت ڕۆژدا.
سێیەم:نابێت ئەو مادانەی تر كە لە خاڵی دووەمی ئەم مادەیەدا ئاماژەیان پێنەكراوە هەموار بكرێن مەگەر پاش ڕازیبوونی (3/2)ی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەریو ڕازیبوونی گەل لە ڕێگای ڕاپرسی گشتیەوەو پەسەندكردنی سەرۆك كۆمار لەماوەی حەوت ڕۆژدا.
چوارەم: نابێت هیچ هەمواركردنێك لەو مادانەی دەستووردا ئەنجام بدرێت كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەكان كە ناكەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدرالیەوە تەنیا بە ڕەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدارو ڕەزامەندی زۆرینەی دانیشتوانی لە ڕێگای ڕاپرسی گشتیەوە.
پێنجەم:
أ-هەمواركردنەكە بە پەسەندكراو دادەنرێت لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە پاش تێپەڕبوونی ئەو ماوەیەی لە بڕگەی (دووەم)و (سیێیەم) ی ئەم مادەیە ئاماژەی پێكراوە لەكاتی پەسەند نەكردنیدا.
ب-هەمواركردنەكە لە بەرواری بڵاوكركردنەوەیەوە لە ڕۆژنامەی فەرمیدا كاری پێدەكرێت.
هەروەها لە ماددەی (142) دەستووردا ئاماژە بە چەند ڕێگایەكی تری هەمواری دەستوور كراوە، لە دەقی ماددەكەدا هاتووە:
یەكەم: ئەنجومەنی نوێنەران لەسەرەتای كاریدا لیژنەیەكی تایبەت لە ئەندامانی پێكدەهێنێت كە نوێنەرایەتی پێكهاتە سەرەكیەكانی كۆمەڵگەی عێراقی بكات، ئەركی بریتیە لە پێشكەشكردنی ڕاپۆرتێك بۆ ئەنجومەنی نوێنەران لە ماوەیەكدا كە لە چوار مانگ تێپەرنەكات، تێیدا ڕاسپاردەی پێویست لە خۆبگرێت سەبارەت بە هەمواركردنی پێویست كە دەكرێت لە دەستور ئەنجام بدرێت، لیژنەكەش هەڵدەوەشێنرێتەوە دوای ئەنجامدانی ئەركەكانی.
دووەم: هەمواركردنە پێشنیاركراوەكان بە یەك جار دەخرێتە بەردەمی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ دەنگدان لەسەری، هەروەها ئەو پێشنیارانەی بۆ هەمواركردن خراونەتە ڕوو بە پەسەندكراو دادەنرێن بە ڕەزامەندی زۆرینەی ڕەهای ئەندامانی ئەنجومەن.
سێیەم: ئەو مادانەی كە بە پێی بڕگەی دووەمی ئەم مادەیە لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە هەموار كراوە دەخرێتە ڕوو بۆ گەل بەمەبەستی ئەنجامدانی ڕاپرسی لەسەری، لە ماوەیەكدا كە لە دوو مانگ تێپەڕ نەكات لە بەرواری پەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە.
چوارەم: ڕاپرسیەكە لەسەر مادە هەمواركراوەكان بە سەركەوتوو دادەنرێت ئەگەر زۆرینەی دەنگدەران ڕەزامەندی لەسەر نیشان بدەن، هەروەها 23ی دەنگدەران لە سێ پارێزگا یان زیاتر ڕەتی نەكەنەوە.
پێنجەم: بڕگەكانی ئەم مادەیە مادەی (126) ناگرێتەوە كە پەیوەندی هەیە بە هەمواركردنی دەستور تا كاتی كۆتاییهێنان بە ئەنجامدانی هەمواركردن كە لەم مادەیەدا ئاماژەی پێكراوە.
واتا لەكاتی ئێستادا هەڵەیە پەنا بردن بۆ ماددەی(126)ی دەستور بۆ هەموارەكە، لە كاتێكدا كە خودی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵی 2005 لیژنەیەكی هەمواری بە سەرۆكایەتی (همام حمودی) دروست كرد و ڕاپۆرتێكی تایبەتیان بە هەمواری ئەو ماددانە پێشكەش كرد كە پێویست بوو بگۆڕدرێت، بەڵام وەلا نراو حسابی بۆ نەكرا. لە راستیدا ماددەی 126 زەماناتی باشتری بۆ كورد تێدایە، لەماددەی 142. پرۆژەی هەموارەكە بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی پەرلەمان پەسەند دەكرێت و دەخرێتە ڕاپرسییەوە، بەزۆرینەی دەنگی دەنگدەران یەكلایی دەكرێتەوە، بەمەرجی ئەوەی دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا ڕەتی نەكاتەوە، زەمانەت بۆ كورد ئەم فەقەرەیەیە كە دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا ڕەتی نەكاتەوە، ئەگەر سێ پارێزگا لە هەرێم دوو لەسەر سێی دەستوورەكە ڕەت بكاتەوە ئەوكات ڕەتدەكرێتەوە، بەڵام ماددەی 126 هەموارەكە له پەرلەمان پێویستی بەدەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان هەیە، هەر ماددەیێكی دەستووریش پەیوەندیی بە دەسەڵاتەكانی هەرێمەوە هەبێت، پێویست دەكات هەم پەرلەمانی كوردستان ڕازی بێت لەسەری، هەم زۆینەی دەنگدەرانی هەرێم ڕازی بن لەسەری، ئەوكات هەموارەكە پەسەند دەكرێت.
زاری كرمانجی