راپۆرتى نێردە

کانونى یەکەمى 2014

ناوەرۆک

1.پێشەکى

2.کۆمەڵى مەدەنى3 

3.مافى کەمینەکان6 

4. کۆتە سەپێنراوەکانى سەر ئازادى رادەربڕین: بەئامانجگرتنى میدیاکانء رۆژنامەنوسان6

5.کۆتایى9

6.راسپاردە9

7. مەنهەجیەت10

 

1.پێشەکى

 

زۆرێک وادەیدەبیین کوردستانى عێراق، کە ناوچەیەکى خاوەن دەسەڵاتى خۆبەڕێوەبردنە لەباکورى عێراق، پەناگەیەکى ئارام و ناوچەیەکە خاوەن سەقامگیرى رێژەیى دور لەو تۆقاندن و بێسەروبەرییەى زۆرێک لەناوچەکانى ترى عێراقى گرتوەتەوە، بەڵام ئەمە راى رۆژنامەنوسانى سەربەخۆ و بەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ نیە. ناکۆکیە سیاسیە ناوخۆییەکان کە لەناوچەکە سەریهەڵداوە بوەتەهۆى ئەوەى ئەنجامدەرانى دەستدرێژییەکان بۆ سەریان کە کوشتن و سوتاندنى بەئەنقەست دەگرێتەوە لەسزار دەربازییان ببێت. بەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ ئەوانەى کار لەسەر دۆسیەکانى وەک مافەکانى ئافرەت یان ئەوانەى ئەوانەى روبەڕوى بەندکردن هاتون توشى توندوتیژى لەناو کۆمەڵگاکەیان دەبنەوە. بەجۆرێک زۆرێک لەرۆژنامەنوسان دەڵێن چاودێرى لەسەر خودى خۆیان دەکەن، ئەوان "هێڵە سورەکان دەزانن" لەبارەى بابەتەکانى وەک ئاین و گەندەڵى و نایەکسانى کۆمەڵایەتى، ئەم هێڵانە پێویستە نەبەزێندرێن.

مێژوى سیاسى حکومەتى هەرێمى کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ پێکهێنانى یەکەم پەرلەمان لەساڵى 1992 لەسایەى سەپاندنى ناوچەى دژە فڕین بۆ پاراستنى هەرێمى کوردستان لەتوندوتیژیەکانى رژێمى پێشوى بەعس لەعێراق. هەڵبژاردنى چوارەمى هەرێم لەساڵى 2013 ئەنجامدرا کە تیایدا هیچکام لەحیزبەکان نەیانتوانى زۆرینە بهێنن، بۆیە هاوپەیمانێتیەک لەنێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و بزوتنەوەى گۆڕان پێکهێنرا و گەورەترین کوتلەى پەرلەمانییان پێکهێنا، بەڵام یەکێتى نیشتیمانى کوردستان یەک لەسەر سێیى کورسییەکانى لەدەستدا، هەروەک هەریەک دوو حیزبى ئیسلامى و دوو سۆسیالیستى پۆستیان وەرگرت. مەسعود بارزانى سەرۆکایەتى پارتى دیموکراتى کوردستان دەکات، لەگەڵ ئەوەدا لانى کەم پانزە کەس لەئەندامانى خێزانەکەى پۆستى سەرەکییان لەدەستدایە، کە لەنێوانیاندا سەرۆک وەزیران و فەرماندەى هێزە چەکدارەکان هەیە. جەلال تاڵەبانی-ش سەرۆکایەتى یەکێتى نیشتیمانى کوردستان دەکات، کە ئەو سەرۆکى پێشوى عێراقە، بەهەمان شێوە خانەوادەکەى دەسەڵاتیان بەسەر حیزبدا گرتوە، بەجۆرێک لانى کەم یانزە ئەندامیان پۆستى سەرەکییان لەدەستدایە لەنێوانیاندا سەرۆکى هێزى دژى تیرۆرو وەزیرى دارایى وسەرۆکى رێکخراوە گشتیەکان هەیە. گۆڕان حیزبێکى جیابوەوەیە لەیەکێتى نیشیتمانى کوردستان، چاودێران چاوەڕوانن بزانن دەبێتە حیزبێکى دیموکراسى راستەقینەى نوێ یان دەبێتە کۆپییەکى حیزبى دایک. گەندەڵى لەناوچەکەدا بڵاوبوەتەوە، بەشێوەیەک عێراق پلەى 171ى لەکۆى ئەو 177 وڵاتەدا هەیە کە کە گەندەڵى تیابەدیکراوە بەپێى راپۆرتى رێکخراوى شەفافیەتى نێودەوڵەتى.

رۆژنامەنوسى کوردى سەربەخۆ کەمال چۆمانى لەرۆژنامەى کوردنێت-ى رۆژانە لە ساڵى 2012، کورتەیەک لەبارەى مەترسییەکانى سیستمى دەسەڵات بەمجۆرە باسدەکات:

"نەوە و بنەچەکانى فەرمانڕەواکانى کورد تارادەیەک سەرجەم دامەزراوە حکومیەکان و نوسینگە گرنگەکانى دەرەوەى وڵاتیان داگیرکردوە. هاوکات لەگەڵ دەستبەسەراگرتنى ئابورى لەناوچەکەدا. بۆچى باس لەدیموکراسیەت دەکرێت لەکاتێکدا تەنها دوو خێزان سەرجەم کاروبارە سیاسیەکان بەڕێوەدەبن؟ ئەمە هیچ نیە جگە لەجۆرێکى نوێى سیستمى خێلایەتى لەقاڵبێکى نوێدا. بنیاتنانى نەتەوە ناکرێت بەمشێوەیە بێت".

لەم راپۆرتەدا، سەنتەرى کەنداو بۆ مافەکانى مرۆڤ ئەو ژینگە کۆتء بەندکراوە تۆماردەکات کە تیایدا کۆمەڵى مەدەنى و میدیاکان لەهەرێمى کوردستانى کارى تیادەکەن، و بەدواداچون بۆ روداوە تاکەکەسییەکانى رۆژنامەنوسانوبەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ دەکات کە پێوەى دەناڵێنن و بەردەوامن لەسەر کارە هێمنانە و رێپێدراوەکانیان. ئەم راپۆرتە پاش ئەرکێک لەکوردستانى عێراق لە 16ى ئەیلولى 2014 نوسرا.

2- کۆمەڵە مەدەنى

سەنتەرى کەنداو بۆ مافەکانى مرۆڤ چاویکەوت بەژمارەیەک لەرێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى لەسلێمانىء هەولێر لەمیانەى سەردانێکدا بۆ کوردستانى عێراق لەئەیلولى 2014. بونى هەزاران رێکخراوى تۆمارکراو بەشێوەى رەسمى کە هەڵدەستن بەکارى گرنگ، بۆ نمونە، لەبوارەکانى مافەکانى مرۆڤ و پشتیوانى مافى کەمینەکان و ئازادى رۆژنامەگەرى، کارێکى سەرنجڕاکێشە و هۆکارێک لەبارەى ئومێد دەبەخشێت. دەستورى عێراق لەماددەى 45دا داوا لەدەوڵەت دەکات "پشتیوانى رۆڵى دامەزراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى بکات، لەگەڵ پاڵپشتیکردن و گەشەپێدان و سەربەخۆیى کردنیدا، بەجۆرێک گونجاو بێت لەگەڵ هۆکارە ئاشتەواییەکان بۆ هاتنەدى ئامانجە شەرعییەکانى، ئەمەش بەیاسا رێکدەخرێت". 

لەگەڵ ئەوەشدا، زۆرینەى لەوانەى چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە لەرێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى ئەوەیان دوپاتکردەوە کە زۆرینەى ئەو دامەزراوانە پەیوەندییان بەیەکێک لەپارتە سیاسیە سەرەکییەکانەوە هەیە. ئەوەى پشتیوانى ئەم دوپاتکردنەوەیە دەکات راپۆرتێکى پەیمانگاى دیموکراسى نیشتیمانییە کە لەساڵى 2011 بڵاوبوەوە و دەریدەخات کە 57%ى رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە وتویانە کە هاوبەشییان لەگەڵ پارتە سیاسیەکان هەیە. ئەم پاشکۆییە سیاسیە ماناى وایە کە زۆرێک لەو رێکخراوانە ناگونجێن لەگەڵ پێناسەى بنەڕەتى رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى، بەوەى رێکخراوى سەربەخۆنء روبەرى کارکردنى ناحکومىء گفتوگۆ دەربارەى دۆسیە گشتیە خاوەن بەهاکان فەراهەمدەکەن. لەهەندێک لەحاڵەتەکاندا رەنگە ئەم رێکخراوە سیاسیانە بەشێوەیەکى نارەسمى ببنە بەربەست لەبەردەم دەربڕینى سەربەخۆ. سیاسەتى هەماهەنگى لەنێوان دەسەڵاتى گشتى و رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى لەحوزەیرانى 2013 لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە بەمەبەستى پێدانى سەدایەکى گەورەتر بەرێکخراوە ناحکومیەکان لەدروستکردنى سیاسەتدا. هێشتا زوە ئەوە بزانرێت کە ئایا ئەمە دەبێتەهۆى بەرەوپێشەوەچونێکى گرنک.

دوو لەگرنگترین رێکخراوەکانى کۆمەڵى مەدەنى، سەنتەرى دیموکراسىء مافەکانى مرۆڤء کۆمەڵەى هاوکارى ئاستەنگەکان وهەماهەنگى هاوبەش (وادى) لەسلێمانى، بەردەوامن لەپێشکەشکردنى خزمەتگوزارى سەربەخۆ و بەهێز لەبوارەکانى هاودەنگىو پشتیوانى، بەتایبەتیش لەبوارى مافەکانى ئافرەت. سەنتەرى دیموکراسى کاردەکات لەبوارى بڵاوکردنەوە و پشتیوانى بابەتە یاساییەکان لەوانەش مافەکانى ئافرەت و مافى بەندکراوان.

زۆرینەى ئەو رێکخراوانەى سەنتەرى کەنداو چاوى پێیان کەوتوە رایانگەیاند دەتوانن کار لەو ناوچانەدا بکەن کە هەڵیانبژاردوە، بەڵام ناچاربون بەهەستیارییەوە هەنگاو بنێت، بەتایبەتیش، رونە بۆ ئەو دامەزراوانە کە رەخنەگرتن لەکەسایەتیە دیارە حکومیەکان کارێکى نەخوازراوە و دەبێتە هۆى هەرەشە و لێدان. زۆر کەس ئەوەیان وت کە پاش رەخنەگرتنیان لەسیاسەتى حکومەت پەیوەندى تەلەفونیان پێگەیشتوە و کەسایەتیە سیاسیەکانیان سەردانیان کردون وداوایان لێکراوە لەلێدوانەکانیان پەشیمان ببنەوە ولێیان پرسیون هەست بەچى دەکەن ئەگەر کەسێک شتێکى خراپ لەبارەى خێزانەکەیانەوە بڵاوبکاتەوە، لەهەمان کاتدا داوا لەسەنتەرى کەنداو کرا کە ناوى کەسایەتە سیاسیە پەیوەندیدارەکان بڵاونەکاَتەوە. هەروەک هەڕەشەشى لەخۆگرت، بەوەى رەنگە شتێکى دیارینەکراو بەڵام خراپ روبدات، دەسەڵاتیش ناتوانێت پارێزگارییان لێبکات.

زۆرێک لەرێکخراوەکانى پەیوەندیدار بەمافەکانى ئافرەت پاسەوانى چەکداریان لەدەرەوەى بیناکانیان هەیە لەپێناو پاراستنیان لەهێرشە توندەکان لەلایەن کەسوکارى ئەو ئافرەتان پەناگەیەکیان بۆ دۆزیونەتەوە یان ئەوانەى پشتیوانییان کردون. زۆرێکیش لەژنە چالاکوانانى بوارى مافەکانى ئافرەتان رایانگەیاند کە هەڕەشەى جۆراوجۆریان لەسەرچاوەى نەناسراوەوە پێگەیشتوە پاش لێدوانى گشتییان لەبارەى دۆسیە دیارەکانى پەیوەندیدار بەئافرەتان، بەتایبەتیش ئەوانەى پەیوەندییان بەتاوانەکانى شەرەفەوە هەیە. هەروەک زۆرێک لەرێکخراوەکان هەڕەشەى کوشتنیان پێگەیشتەوە لەلایەن خێزانى ئەو ئافرەتانەى هاوکارییان کردون.

سەردەشت عەبدولعەزیز مەجید لەسەنتەرى دیموکراسى و مافەکانى مرۆڤ لەساڵى 2012 وتارێک دەنوسێت و تیایدا بابەتى ئەشکەنجەدان لەشوێنەکانى بەندکردنى حکومەتى هەرێمى کوردستان باسدەکات. دواى ئەوە سیاسیەکى کوردى پەیوەندى پێوەدەکاتء داواى پاشگەزبونەوە لەنوسراوەکەى دەکات و بەشێوەیەکى ناڕاستەوخۆ هەڕەشە لەخۆى و لەخێزانەکەى دەکات.

بەهار مونزیر، کە بەڕێوەبەرى گشتى رێکخراوى پەرەپێدانى میللى و رێکخەرى گروپى ژیانە کە فشارکەرء بەرگریکارە لەدۆسیەکانى تاوانى شەرەف. گروپى ژیان پاش کوژرانى نیگار رەحیم لەسەر دەستى براکەى لە 15ى تەمموزى 2012 پێکهێنرا. نیگار رەحیم روبەڕوى دەستدرێژى سێکسى بوەوە و لەلایەن برایەکى تریەوە سکى پڕکراولەهەمان کاتیدا روبەڕوى بەندکردن بوەوە، بەڵام پاش ئازادکردنى بەکەفالەت تیرۆرکرا. تاوانەکانى شەرەفء دۆسیەکانى پەیوەندیدار بەخۆسوتاندنء خۆکوشتن لەلایەن ژنانەوە لەکوردستانى عێراق زۆر بەربڵاوە. مونزیر دەڵێت حاڵەتەکانى خۆکوشتن وخۆسوتاندن لەناوچەکەدا نزیکەى 300 حاڵەتە لەساڵێکدا. سەرەڕاى ئەوەى تاوانەکانى شەرەف پێچەوانەیە لەگەڵ یاساى ژمارە 8ى بەرەنگاربونەوەى توندوتیژى خێزانى، بەڵام یاساکە بەتەواوى لەزۆرێک لەحاڵەتەکاندا یان لەسەرجەمیاندا جێبەجێنەکراوە، دۆسیەى نیگار رەحیم لەدەرەوەى ئەو بنەمایەدایە. بەهۆى ئەوەى پاش دەنگهەڵبڕینى گروپى ژیانوء روماڵکردنێکى فراوانى راگەیاندنەکان، سزاى ئەنجامدەرى تاوانەکە درا بەبەندکردن بۆ ماوەى 20 ساڵ. لەکاتێکدا دادگاى تاوان لەپاش رودواى کوژرانى مامۆستا ساکار لەلایەن باوکیەوە لەساڵى 2012 بەئاراستەیەکى زیاتر پێشبینیکراو هەنگاوى نا، باوکەکە پاش چەند هەفتەیەک لەزیندان بەپێى یاسایى لێبوردنى گشتى ئازادکرا.

مونزیرو ئەوانى تر لەکارمەندانى کۆمەڵەى گەشەپێدانى میللى روبەروى ئاستێکى بەرزى خراپ مامەڵەکردنء هەڕەشە دەبنەوە لەحاڵەتەکانى پەیوەندیدار بەهاوپشتیکردنى ئەو جۆرە دۆسیانەدا. مونزیر دەڵێت، پاش دۆسیەى نیگار رەحیم روبەڕوى نزیکەى 500 هەڕەشەى تاکەکەسى بوەتەوە، زۆرێک لەو هەڕەشانەش بریتى بوە لەکوشتن.

هێمن فەرید، کە بەڕێوەبەرى گشتى رێکخراوى خۆبەخشان لەکوردستانء پارێزەرە، بەپێى یاساى خۆپیشاندان هەوڵیدا داوایەکى خۆپیشاندان لەمانگى شوباتى 2012 تۆماربکات بۆ یادکردنەوەى ساڵانەى خۆپیشاندانە گەورەکانى ساڵى 2011. پاش ئەوە بەدوو رۆژ، پێنج ئۆتۆمبێل شوێن ئۆتۆمبێلەکەى کەوتن و وەستاندیان. لەو کاتەدا روبەڕوى لێدانى توندء پەلاماردان بەدارى کارەبایى بوەوە. کەناڵێکى تەلەفزیۆنى بانگێشتى شوێنى روداوەکە کرا وێنەى پاش پەلامارەکە وجلوبەرگە دڕاوەکانودۆخەکەى گرت. هەواڵى هێرشکردنەسەرى یەکەم هەواڵى ئێوارە بو. لیژنەیەکى پەرلەمانى لێکۆڵینەوەى لەروداوەکە کرد، بەڵام نەتوانرا بگەنە تۆمەتباران. سەنتەرى کەنداو وێنەى بریندارکردن وتێکدانى ئۆتۆمبێلەکەى لەگەڵ پەنچەرکردنى تایەکان و شوخت تێکردنى بینى.

خانم لەتیف، دامەزرێنەرى خانەى ئاسودەیە بۆ روبەڕوبونەوەى توندوتیژى دژ بەئافرەتان کە یەکەم پەناگەیە بۆ ئافرەتان لەناوچە کوردییەکەى عێراق. لەتیف رونیکردەوە کە گومانى زۆر هەیە لەسەر کارەکەیان. دەشڵێت، پەیوەندى کارى باشیان لەگەڵ بەشێک لەدامەزراوە حکومییەکان هەیە، بەڵام بەشێوەیەکى گشتى هیچ پشتیوانییەک لەلایەن حکومەتەوە نییە لەبەر ئەوەى دەسەڵاتەکان زۆرکات ترسى ئەوەیان هەیە رێکخراوەکە هۆکارى گەیاندنى رەخنەکان بێت بۆ رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان. لەساڵى 2010 پیاوێکى ئاینى ئیسلامى توندڕەو نوسراوێکى بڵاوکردەوەء تیایدا داواى کوشتنى پێنج چالاکوان دەکات (کە لەنێوانیان خانم لەتیف هەیە) بەهۆى هەڵوێستەکانیان لەپشتیوانیکردنى ئافرەتان. لەتیف ئەم هەڕەشەیەى بەشێوەیەکى جددى وەرگرت، بەڵام پیاوە ئاینییەکە لەسەر بڵاوکردنەوەى ئەو هەڕەشەیە سزانەدرا. کارمەندانى ئاسودە بەردەوامن لەکارەکانیان بۆ فەراهەمکردنى پەناگەیەکى پارێزراو بۆ قوربانیانى توندوتیژى کە لەسەر بنەماى جۆرى رەگەز ئەنجامدەدرێت، بەڵام دەبێت بەردەوام چاوکراوەبن.

 هۆگر شێخە، سەرۆکى ئەنجومەنى ئەمیندارانى رێکخراوى فریاکەوتنى میللى، کە رێکخراوێکى پەرەپێدانەء بارەگاکەى لەهەولێرە، دەڵێت کە سێ ئاستەنگ لەبەردەم رێکخراوە ناحکومییەکاندا هەیە لەکوردستانى عێراق. یەکەم: سیاسەت و بنەماکانى رێکخراو جێبەجێناکرێت. ئاستى بیرۆکراسیەت بەرزە لەگەڵ تۆمارکردنى هەر پڕۆژەیەک بەشێوەیەکى جودا. بەجۆرێک دەڵێت کە گومانێکى زۆر لەلایەن دەسەڵاتەکانەوە هەیە. رێکخراوى فریاکەوتنى میللى بەئاسانى رەخنەکان لەدەسەڵاتەکان دەگەیەنێتە رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، ئەمە ئەو شتەیە کە بەهەمان شێوە سەرچاوەى نیگەرانییە بۆ رێکخراوەکانى تر. دووەم گەورە کێشە کە شێخە دیاریکرد تواناى گەیشتنە بەزانیاری. راستىء ژمارە سەرەکییەکانى خزمەتگوزارییە گشتییەکان تۆمارناکرێت یاخود ناخرێتە بەردەم هەموانەوە. زۆر ئاستەکە داواى باشکردنى خزمەتگوزارى بکەیت لەکاتێکدا زانیارى دروستت لەبەردەست نەبێت، بەڵام کێشەى سێیەم، کە هەموو ئەوانەى بۆ سەنتەرى کەنداو قسەیانکرد ئاماژەیان پێدا دەستێوەردانێکى بەرفراوانى سیاسیە، هەر سیاسیەک کۆمەڵێک رێکخراوى ناحکومى هەیە، شێخە دەڵێت، هیچ پشتیوانىء پاڵپشتییەک نیە بۆ رێکخراوە ناحکومییە سەربەخۆکان. بۆ نمونە کاتێک حکومەتى هەرێمى کوردستان خەندەقێکى بەدرێژایى سنور لەگەڵ سوریا هەڵکەند، پێنج رێکخراوى ناحکومى دژى ئەو خەندەقە بون و ناڕەزاییان لەسەر دەربڕى. ئەمە بوە هۆى دەستگیرکردنى کارمەندان وداخستنى رێکخراوەکان.

شێخە بەهەمان شێوە ئاماژەیدا بەخراپ بەکارهێنانى دەسەڵاتى دادوەرى وەک کێشەیەکى سەرەکى، نمونەیەکى لەو بارەیەوە هێناوەیەوە لەوەى رویداوە لەگەڵ ئەندامێکى ئەنجومەنى کارگێرى رێکخراوى فریاکەوتنى میللى، شوان سابیر، کە لەساڵى 2013 دەستگیرکراو بۆ ماوەى سێ رۆژ بەندکرا بەهۆى رەخنەگرتنى لەسەر فەیسبوک دەربارەى دواخستنى دۆسیەکانى بەردەم دادگاکان و لەهەندێک کاتدا کۆتایى پێنەهێنانیان بەدرێژایى چەند ساڵێک.

باوەڕیشى وایە کە کارى سەرجەم رێکخراوە ناحکومییەکان لەلایەن دەسەڵاتەوە چاودێرى دەکرێتء لەسەر هەموانیش پێویستە زۆر هۆشیاربن دەربارەى ئەوەى ئەنجامى دەدەنو دەیڵێن. "دەشێت لەهەر کاتێکدا دەستگیربکرێم" شێخە وتى.

3- مافى کەمینەکان

لەهاوینى 2014، گەورەترین شار لەباکورى عێراق بەخێرایى کەوتە دەست هێزەکانى ناسراو بەدەوڵەتى ئیسلامى یان دەوڵەتى ئیسلامى لەعێراقء شام (داعش). دواتریش خەلافەتى ئیسلامى راگەیەنرا پاش پاکتاوکردنى نەژادى کەمایەتییە ئاینیەکانى ئێزیدىو مەسیحى لەپارێزگاى نەینەوا. هیچ راپۆرتێکى ئەمساڵ لەبارەى پێشێلکارى مافەکانى مرۆڤ لەناوچەکەدا ناتوانێت تیشک خستنەسەر لەناوبردنى بەکۆمەڵ نادیدەبگرێت کە لەمانگەکانى تەمموزء ئابدا لەسەر دەستى چەکدارانى دەوڵەتى ئیسلامى بەرامبەر ئەو پێکهاتانە ئەنجامدرا.

ناوچەى کوردى بەشێوەیەکى گشتى ناوچەیەکى لێبوردە بوە بەهۆى جۆراوجۆرى نەتەوەکانیەوە کە لەنێوانیاندا عەرەبو کلدانو ئاشورییەکان و تورکمان هەن سەرەڕاى کوردەکان خۆیان. زۆرێک لەرێکخراوەکان بەجددى کاردەکەن بۆ هاوکاریکردنى ژمارەى بەرفراوانى ئاوارەبوانى ناوخۆو ئەو ئاوارانەى لەئاکامى ململانێو هێرشەکان بەرامبەر کەمینەکان ئێستا لەشارەکانى دهۆک و سلێمانىوهەولێروشوێنەکانى ترن. هەندێک لەو کەسانەى بۆ سەنتەرى کەنداو قسەیان کرد رایان وایە کە دانیشتوانە ئێزییدییەکان لەلایەن دەسەڵاتەوە جێهێڵدران، هەروەها دەسەڵات دەیتوانى زیاتر بکەن لەوەى بۆیانکراوە. هەروەک دەڵێن کە پرسیار گەلێکى زۆرى هەڵپەسێردراو هەیە کە پێویستى بەوەڵامدانەوەیە لەوەى پەیوەندى بەکوشتنى بەکۆمەڵەوە هەیە لەشەنگال لەمانگەکانى تەمموزوئابى 2014. زۆر گرانە وەڵامى ئەو پرسیارانە ئاشکرابکرێت لەکاتێکدا کۆت و بەندى گەورە لەسەر ئازادى رۆژنامەگەرى هەبێت وەک ئەوەى لەبەشى دوەمدا رونکراوەتەوە.

     4. کۆتە سەپێنراوەکانى سەر ئازادى رادەربڕین: بەئامانجگرتنى میدیاکانو رۆژنامەنوسان

عێراق لایەنێکە لەسەرجەم رێکەوتنە سەرەکیەکانى مافەکانى مرۆڤء نەتەوە یەکگرتوەکان بەشێوەیەکى تایبەت، لەگەڵ پەیماننامەى نێودەوڵەتى تایبەت بەمافە مەدەنىء سیاسیەکان، لەهەمان کاتدا ئەرکى پاراستنى مافى ئازادى راو رادەربڕینى لەئەستۆیە. لیژنەى مافەکانى مرۆڤى سەر بەنەتەوە یەکگرتوەکان کە تایبەتە بەشیکردنەوە پەیماننامەکە ئاماژەدەدات "سەرجەم کەسایەتیە گشتیەکان، لەنێوانیشاندا ئەوانەى خاوەن باڵاترین دەسەڵاتى سیاسین وەک سەرۆکى دەوڵەتوحکومەتەکان، بەپێى یاسا دەکەونە ژێر سایەى رەخنەء بەرهەڵسکارى سیاسیەوە" لەهەمان کاتدا پێویستییەک هەیە بۆ "رادەربڕینى کۆت وبەندنەکراو" لەگفتوگۆ گشتییەکانى پەیوەندیدار بەکەسایەتیە گشتییەکان.

هەرێمى کوردستانى عێراق وەک ناوچەیەکى فیدڕاڵى لەعێراق دەچێتە ژێر سایەى دەستورى عێراقى ساڵى 2005. ماددەى 38ى دەستور ئاماژە بەم زەمانەتانە دەدات لەوەى پەیوەندیدارە بەئازادى رادەربڕین:

دەوڵەت پابەند دەبێت بەم خاڵانەى خوارەوە بەمەرجێک نەبێتە هۆى تێکدانى سیستمى گشتىو ئادابەوە: 

یەکەم:- ئازادى رادەربڕین بەسەرجەم شێوەکانیەوە.

دووەم:- ئازادى رۆژنامەگەرى وچاپ و راگەیاندن ومیدیاو بڵاوکردنەوە.

سێیەم:- ئازادى کۆبونەوەو خۆپیشاندانى هێمنانە،و بەیاسا رێکدەخرێت.

لەناو هەرێمى کوردستان، ئازادى رۆژنامەگەرى بەهەمان شێوە لەیاساى ژمارە 35ى ساڵى 2007 زامنکراوە، کە تیایدا هاتوە: رۆژنامەگەرى ئازادەو چاودێرى لەسەر نییە. ئازادى رادەربڕینو بڵاوکردنەوە فەراهەمکراوە بۆ هەر هاوڵاتییەک لەچوارچێوەى رێزگرتنى ماف و ئازادییە تایبەتیەکانى تاکەکان و تایبەتمەندى ژیانیان بەپێى یاسا ....

لەسەرجەم ئەو راپۆرتانەى سەنتەرى کەنداو چاوى پێکەوت، دەرکەوێت کە سیستى دادوەرى لەهەرێمى کوردستان بێبەها کراوە وەک هەوڵێک بۆ لەناوبردنى لێکۆڵینەوەکان لەبابەتەکانى تایبەت بەگەندەڵىء، دانانى سنورى بێ بنەما لەباسکردنء رەخنەگرتن لەخێزانە سیاسیە گەورەکان. سەنتەرى کەنداو لەمیانەى ئەرکەکەیدا گوێبیستى ئەو باسانە بو سەبارەت بەدروستکردنى ئەو تۆمەتانەى هیچ بنەمایەکیان نیە، لەگەڵ رێوشوێنەکانى دادگا کە ماوەیان درێژکراوەتەوە، لەگەڵ دانیشتە دوبارەکانى ئاستە جیاوازەکانى دادگا بۆ درێژکردنەوەى ماوەى ئەو تۆمەتانەى ئاراستەى خەلکان کراون. وا دەردەکەوێت دادگاکان بەشدارن لەهەوڵە مەبەستدارەکان بۆ سنوردارکردنى مافەکانى رۆژنامەنوسان لەئەنجامدانى کارەکەیان بەئازادىو لەپێشێلکردنى پابەندییە ناوخۆیىء نێودەوڵەتییەکان. یاسا نوسراوەکان گونجاون لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتییەکان، بەڵام کێشەکە لەتواناى جێبەجێکردنى ئەو یاسایانەدایە، لەبەر ئەم هۆیە، سەنتەرى کەندو واى دەبینێت کە پێویستە راهێنان بەدادگاء سەرجەم دامەزراوەکانى سیستمى دادگاى تاوان بکرێت بەشێوەیەکى تەواوەتى تا شارەزا بن بەیاساکانى ئێستاو چۆنیەتى جێبەجێکردنیان. 

نوکتەیەک لەناوەندى راگەیاندن لەکوردستانى عێراق دەگێردرێتەوە کە دەڵێت، پارتە سیاسیەکان بەرۆژنامەنوسان دەڵێن ئازادن لەوەى چیتان دەوێت بینوسن، بەڵام پارتە سیاسیەکان هەرکاتێک بیانەوێت رۆژنامەنوسان دەگرن. بەداخەوە ئەم نوکتەیە دەربڕى راستییەکە سەبارەت بەرۆژنامەنوسان، ئەوانەى بەشێوەیەکى رێکخراو دەستگیردەکرێنوبەدەست پەلامارەکانى پۆلیسء کەسانى نەناسراوەوە دەناڵێنن، هەروەک لەهەندێک لەبۆنەکاندا روبەڕوى کوشتن بونەتەوە.

دەسەڵاتدارانى حکومەتى هەرێمى کوردستان دادگایى و تۆمەت و بەندکردنیان بەشێوەیەکى هەڕەمەکى دەرهەق بەرۆژنامەنوسان ئەنجامداوە لەگەڵ دەربازبون لەسزا. سەرەڕاى ئەوەى یاساى رۆژنامەگەرى ساڵى 2007 مافى رۆژنامەنوسان لەگەیشتن بەزانیارى "گرنگ بۆ هاوڵاتیان"و "پەیوەندیدار بەبەرژەوەندى گشتى" لەخۆدەگرێت.

یاساى تاوان ئەو یاسایەیە کەزۆرترین کات بەرامبەر رۆژنامەنوسان بەکاردەهێنرێت، زۆرتریش لەو راپۆرتانەى سەبارەت بەگەندەڵى دەنوسرێت. لەساڵى 2012 وەزارەتى دادء وەزارەتى ئەوقافء کاروبارى ئاینى هەوڵیاندا بۆ دەرکردنى یاسایەک کە ئیهانەکردن بەکەسایەتیە ئاینىء سیاسیەکان بەتاوان ناودەبات. تا ئەم ساتە رێگە بەتێپەڕبونى یاساکە نەدراوە لەلایەن لیژنە یاسایى و لیژنەکانى مافەکانى مرۆڤو کاروبارى مەدەنى لەپەرلەمانى کوردستان، بەڵام ئەگەر یاساکە تێپەڕێنرێت دەبێتە پێشێلکردنێکى مەترسیدارى ئازادى رادەربڕین، دەشێت رێگە لەمیدیاکان بگرێت لەگێڕانى هەر رۆڵێک سەبارەت بەلێپێچینەوە لەکەسایەتیە سیاسى و ئاینییەکان.

حاڵى ناوەندەکانى راگەیاندن لەکوردستانى عێراق زۆر دژوارە هاوشێوەى رەوشى سیاسى. کەسایەتیەکانى بوارى راگەیاندن سێ جۆرى سەرەکى لەمیدیا دیاریکردوە بەمجۆرە:

1-راگەیاندنە سەربەخۆ یان تایبەتەکان، کە بەرپرس نییە لەبەردەم هیچ کەسێکدا، ئەم جۆریان زۆر کەمن، دەکرێت بەپەنجەکانى تەنها دەستێک بژمێردرێن.

2-راگەیاندنى سێبەر: ئەم ناوەندە هەواڵیانە وا خۆى نیشاندەدات کە سەربەخۆیە، بەڵام لەراستیدا بەتەواوى پشتیوانى دەکرێت یان بەشێوەیەکى لاوەکى لەلایەن بەرپرسانى پارتە سیاسیەکانەوە هاوکارى دەکرێن. لەراستیدا هەواڵەکان لەتێڕوانى ئەو کەسەوە دەگوازێتەوە. هەروەها ئەجێنداى سیاسى ئەو کەسە لەژێر رۆپۆشى سەربەخۆیدا پێشکەشدەکات، کە دەبیتە هۆى دروستبونى سیاقێکى زۆر گرێدارودژوار، جەماوەر لەرێى ئەوەوە هەوڵ بۆ تێگەیشتن دەدات لەوەى لەچواردەرویان رودەدات.

3-راگەیاندنە حیزبییەکان: ئەم راگەیاندنانە بەشێوەیەکى راستەوخۆو رون پەیوەندییان بەیەکێک لەپارتە سیاسیەکانەوە هەیە.

زۆرێک لەرۆژنامەنوس و راگەیاندنکاران ئەوەیان بۆ سەنتەرى کەنداو رونکردەوە کە چۆن هەر کەسێک کە لەبوارى راگەیاندن کاردەکات بەشێوەیەکى باش هێڵە سورەکان دەزانێت. لێکۆڵینەوەکان لەبارەى کەسایەتیە دیارەکان، بەتایبەتیش ئەگەر باس لەگەندەڵى بکات، لەگەڵ ئەو بابەتانەى پەیوەندییان بەلایەنە سێکسییەکانەوە هەیە، یان هەر شتێک لەبارەى خێزانى سەرۆک لەدەرەوەى سنورى گفتوگۆى گشتییە. بەڵام ئەو رۆژنامەنوسانەى دەستیان بۆ ئەو باسانە بردوە ژیانیان لەدەستداوە.

لە 21ى تەمموزى 2008، چەکداران رۆژنامەنوسى کورد، سۆرانى مامە حەمەیان لەکەرکوکى ناوچە جێناکۆکەکان کوشت، ئەمەش پاش نوسینى وتار لەبارەى گەندەڵى لەگۆڤارى لڤینى کوردى سەربەخۆ.

لە 5ى ئایارى 2010، سەردەست عوسمان، 23 ساڵ، کوژرا کە قوتابىو نوسەرێکى سەربەخۆو بەشدار لەرۆژنامەکانى ئاوێنەو هاوڵاتى و لڤین بو، لەسەر دەستى چەکدارانى نەناسراو. ئەو چیرۆکێکى تەنزئامێزى نوسى لەبارەى ئەوەى چۆن ژیانى دەگۆڕێت ئەگەر لەخێزانى پلە باڵاکان بوایە، یان چۆن دەبێت ئەگەر ببێتە زاواى سەرۆک. دواى ئەوەى هەڕەشەى تەلەفۆنى پێگەیشت کە فەرمانى وەستاندنیان پێدەکرد دواتریش تۆمەتباریان کرد بەتێوەگلان بەگروپێکى چەکدار گوایە دواتر هەر ئەوان کوشتویانە، ئەمەش بوە مایەى رەتکردنەوە لەلایەن هەمو ئەوانەى دەیانناسى.

لە 5ى کانونى یەکەمى 2013، کاوە گەرمیانى  کوژرا کە پەیامنێرى رۆژنامەى ئاوێنە و سەرنوسەرى گۆڤارى رایەڵ بو، لەرێى تەقەلێکردنیەوە لەبەردەم ماڵەکەى لەشارى کەلار. پێشتر چەندین راپۆرتى لەبارەى گەندەڵى لەکوردستانى عێراق نوسیبو.

هەواڵى زۆر لەمیدیا ناوخۆییەکان بڵاوبوەوە بەوەى گەرمیانى روبەڕوبى هەڕەشە بوەتەوە لەلایەن ئەندامى مەکتەبى سیاسى یەکێتى نیشتیمانى کوردستان، مەحمود سەنگاوى. هەروەک تۆمارى وتوێژێکى تەلەفۆنى لەنێوان کاوە گەرمیانىو مەحمود سەنگاوى هەیە کە لەپێگەى یوتیوب  لە 24ى تەمموزى 2014 بڵاوبوەتەوەء تیایدا هەڕەشەى سەنگاوى بەکوشتنى رۆژنامەنوسەکە دەردەکەوێت. دادگاى کەلار فەرمانێکى بۆ دەستگیرکردنى مەحمود سەنگاوى دەرکرد پاش ئەوەى لەلایەن خێزانى رۆژنامەنوسەکەوە سکاڵایەکى لەسەر تۆمارکرا، کە بەهۆیەوە بۆ ماوەیەک دەستگیرکرا، بەڵام نە بێتاوانى سەلمێنراوەو نە تۆمەتەکانى روبەڕوکراوەتەوە.

لەهیچکام لەم تاوانانە بەشێوەیەکى تەواوەتى لێکۆڵینەوە نەکراوە، بەجۆرێک ئەم شکستە گشتییە لەلێکۆڵینەوەدا پرسیارى مەترسیدار دەجولێنێت لەبارەى ئەو دەنگۆیانەى دەڵێت، کوردستانى عێراق کۆمەڵگایەکى دیموکراسى کراوەیە.

ئەو تاوانى کوشتنانەى لەسەرەوە ئاماژەى پێکراوە بەشێکە لەو توندوتیژوهەڕەشانەى روبەڕوى رۆژنامەنوسان دەبێتەوە، هەر رۆژنامەنوسێک بۆ سەنتەرى کەنداو قسەى کردوە، روبەڕوى بەشێک لەهەڕەشە بوەتەوە یان روبەڕوى پەلامارى توندى بێ بنەما بوەتەوە، کە باوەڕیان وایە بەشێوەیەکى راستەوخۆ پەیوەندى بەسروشتى ئەو ماددانەوە هەیە کە بڵاویانکردوەتەوە.

تەنها رۆژنامەنوسان لەمەترسیدا نین، بەڵکو یەکەم رادیۆو تەلەفزیۆنى سەربەخۆ، کە رادیۆو تەلەفزیۆنى ئاسمانى نالیایە، بوەتە قوربانى ئامانجى هێرشێک لە 17ى شوباتى 2011، ئەمەش بە 48 کاتژمێر پاش بڵاوکردنەوەى دیمەنەکانى خۆپیشاندانێکى گەورەى پشتیوانیکردن لەدیموکراسیەت لەسلێمانى، جارێکى تر تاوانباران نەناسرانوروبەڕوى دادگاو یاسا نەکرانەوە.

لە 26ى تشرینى یەکەمى 2013، تەقە لەخاوەنى کەناڵەکە، شاسوار عەبدولواحید کراو لەقاچیدا بریندارکرا لەکاتێکدا لەناو ئۆتۆمبێلەکەیدا بو. عەبدولواحید بەدوو هەفتە پێش سەردانەکەى سەنتەرى کەنداو وڵاتى جێهێشت، جارێکى تر کەناڵەکە لەرێى تەلەفۆنەوە روبەڕوى هەڕەشە بوەوەء وترا کە یەکێک لەکارمەندانى دەکوژرێت.

دانا ئەسعەد، سەرنوسەرى یەکێک لەرۆژنامە سەربەخۆ پێشەنگەکان، ئاوێنە، بانگکردنى لەلایەن دادگاوە پێگەیشتەوە هاوکات لەگەڵ چاوپێکەوتنى لەگەڵ سەنتەرى کەنداو لەئەیلولى 2014. بانگکردنەکە پەیوەندى بەوتارێکى بڵاوکراوەوەیە، بەڵام دیارینەکراوە کام وتارەیە، بۆ سەنتەرى کەنداو وتى، کە چەند ئاساییە دادوەر لەم جۆرە دۆسیانەدا بگەڕێتەوە بۆ یاسا کۆنەکەو بەهۆیەوە رۆژنامەنوسان روبەڕوى بەندکردن بکەنەوە. ئەمەشى بەستەوە بەگرفتە گشتیەکان لەکوردستانى عێراق. وتیشى، لەکاتەکانى سەقامگیریدا رۆژنامە بەشێوەیەکى رێژەیى ئازاد دەبێت، بەڵام لەساتەکانى ئاستەنگء گرفتەکاندا، بۆنمونە کاتێک ناڕەزایى سیاسى بونى دەبێت، ئازادى رادەربڕین دەبێتە قوربانى. باسکردنء ئاماژەکردن بەبەسەرهاتە گشتییەکان پەسەندکراون، بەڵام کاتێک بەسەرهاتو چیرۆکەکان زیاتر دیاریکراو دەبنو کەسانى دیارکراو دەگرنەوە، هێرشەکان دەستپێدەکات. "دواتریش دەکەویتە مەترسى راستەقینەوە" ئەسعەد وایوت، وەک ئاماژەیەک بۆ رۆژنامەنوس کاوە گەرمیانى، کە لەسەرەوە باسکراوە، کە لەساڵى 2013 کوژرا، ئەسعەد وتى، ناسنامەى تاوانکار دیارە، بەڵام بەهیچ جۆرێک رادەستى دادگا ناکرێت بەهۆى پۆستە گرنگەکەى لەسوپادا.

کاتێک سەنتەرى کەنداو چاوى بەشیروان شێروانى کەوتى، کە رۆژنامەنوسى سەربەخۆء سەرنوسەرى گۆڤارى باشورە وتى، بەیانى ئەو رۆژە لەمانگى ئەیلول لەدادگا بوە، ئەو دۆسیەیە، یەکێکە لەنێوان ئەو دۆسیانەى دژى ئەون، پەیوەندى بەچیرۆکێکەوە هەیە کە لەبارەى سیاسیەکانى هەرێمەوە نوسیونىو نزیکایەتیان لەگەڵ خێزانى بارزانى هەیە، کە دەڵێت، سەرۆکایەتى بنکەیەکى دەستگیرکردنى نایاسایى زیندانیانى سیاسى دەکات. ئەمەیان دانیشتنى پێنجەمى وتەلێوەرگرتنیەتى لەدۆسیەکەدا کە نزیکەى بەر لەساڵێک دەستیپێکردوە. شێروانى دەڵێت، ژیانى لەمەترسیدایە بەهۆى ئەو دۆسیەیەوە، دەشڵێت، بۆ ماوەیەکى زۆر لەیەک شوێندا نامێنێتەوە، دوو هەفتە بەر لەکۆبونەوەى لەگەڵ سەنتەرى کەنداو، بۆ نمونە، ئۆتۆمبێلێک خۆى بەئۆتۆمبێلەکەیدا کێشاو وا دەردەکەوت کە روداوێکى پێکدادانى ئەنقەست بوبێت.

نیاز عەبدوڵا، کە رۆژنامەنوسو چالاکوانە لەهەولێر، باسى لەوردەکارى دەستگیرکردنى لە 4ى نیسانى 2011 کرد لەکاتى روماڵکردنى خۆپیشاندانێکى سیاسى. بەجۆرێک بەقژ راکێشراوەو هەڕەشەى دەستدرێژى سێکسى لێکراوە، لە نیسانى 2013ش، روبەڕوى هەڕەشەى کوشتن بوەتەوە لەسەر دەستى چەکدارێکى روداپۆشراو لەیەکێک لەشەقامەکانى هەولێر.  وتیشى، روبەڕوى هەرەشەى زۆرى توندوتیژىو دەستدرێژى سێکسى بوەتەوە، تائێستاش هەڕەشەکان بەردەوامن.

نارین شامۆ، رۆژنامەنوسێکى ئێزیدى سەربەخۆیە ئیش لەسەر ئەو گرفتانە دەکات کە لەئێستادا روبەڕوى کەمایەتى ئێزیدییەکان دەبێتەوە، بەتایبەتیش ئەو هەزاران ئافرەتەى روبەڕوى رفاندنء دەستدرێژى بونەتەوەء بەزۆرەمڵى کراونەتە هاوسەرى چەکدارانى دەوڵەتى ئیسلامى. وتیشى، ژمارەیەکى زۆرى ئافرەتان وەک کۆیلە فرۆشراونەتە دەوڵەتانى کەنداوى عەرەبىء روبەڕوى دەستدرێژىو ئەودواى پێشێلکارییەکانى تر دەبنەوە. شامۆ میحوەرییە لەبڵاوکردنەوە زانیارى دەربارەى بارگرانى ئێزیدییەکان بۆیە روبەڕوى هەندێک فشارى ناڕاستەوخۆ بوەتەوە بۆ پارێزگاریکردن لەهێمنى.

دیار شەریف، وەک رۆژنامەنوس لەرۆژنامەى هاوڵاتى سەربەخۆ لە 2000 کاریکردوە کاتێک بۆ یەکەمجار دەرچوە، لەوکاتەوە هەستى بەپێشکەوتنى میدیا سەربەخۆکان لەکوردستانى عێراق کردوە. ئەو باس لەدژوارى پارێزگارى لەهەڵوێستى سەربەخۆیانە دەکاتەوەء ئاماژە بەوە دەکات کە چۆن خاوەن کارەکەى داواى لێکردوە خۆى بەکەسێکى بێلایەن بناسێنێت لەجیاتى سەربەخۆ لەبەر ئەوەى ئەوەیان کەمتر دەبێتە مایەى روبەڕوبونەوە لەگەڵ  سیاسییە ناوخۆییەکان. لەگەڵ ئەوەشدا پارێزگارى لەهەڵوێستى چەسپاوى خۆى کردوەو ئێستا بەتەنها وەک رۆژنامەنوسێکى سەربەخۆ کاردەکاتو دەڵێت "من بۆتان دەسەلمێنم ئەگەر بتەوێت لەروى رۆشنبیرى و سیاسیەوە لەکوردستان ببیتە کەسێکى سەربەخۆ کارێکى زۆر قورسە، چونکە بەهۆیەوە بەردەوام روبەڕوى هەڕەشە و پەراوێزخستن دەبیتەوە لەلایەن دەسەڵاتى سیاسیەوە".

سەنتەرى میترۆ بۆ پارێزگارى لەرۆژنامەنوسان کە بارەگاکەى لەسلێمانیە، بەدرێژى نزیکەى 700 هێرشى بۆسەر رۆژنامەنوسان لەساڵى 2011ەوە تۆمارکردوە، لەنێوانیاندا هەڕەشەء گێچەڵپێکردنء لێدانو دەستگیرکردنو ترساندنو سوتاندن. زۆرینەى هێرشەکانیش بەبێ سزا تێپەڕبون.

ژمارەى زۆرى هێرشەکان لەساڵى 2011 ئەنجامدراوە، کاتێک رۆژنامەنوسان ئەو ناڕەزاییە بەرفراوانەیان روماڵدەکرد کە پشتیوانى چاکسازییان دەکرد لەشارەکانى هەولێرو سلێمانى. بەجۆرێک لەمیانەى پێکدادانە توندەکاندا کە بەدواى ناڕەزاییەتیەکاندا هات دە کەس کوژران، کە لەنێوانیاندا دوان لەپیاوانى هێزە ئەمنیەکان هەیە، بەپێى وتەى بەرپرسانى نەخۆشخانەو حکومەت، لانى کەمیش چوار رۆژنامەنوس لەو ساڵەدا تەقەى لێکراوو برینداربو، کە سەنتەرى میترۆ هێرشەکانى بە 359 هێرش بۆسەر رۆژنامەنوسان و میدیاکان تۆمارکردوە. لەهەردوو ساڵى 2012ء 2013 ژمارەى هێرشەکان کەمتر بو، بەڵام تائێستا بەرزەو بە 132 و 193 هێرشى بەدواى یەک تۆمارکراوە.

رەحمان غەریب، بەڕێوبەرى سەنتەرى میترۆ، روبەڕوى هێرش بوەوە لەمیانەى خۆپیشاندانێکى ناڕەزایى لە 17ى شوباتى 2012 بەبۆنەى ساڵیادى یەکەمى خۆپیشاندانەکانى دژ بەحکومەتى هەرێمى کوردستان، ئەو تاکە رۆژنامەنوس بو کە پۆشاکى رۆژنامەنوسى پۆشیبو، کە باوەڕى وابو هەندێک پارێزگارى پێدەدات، بەڵام بەداخەوە بەوجۆرە نەبو، بەڵکو دەستگیرکراو و لەلایەن هێزە ئەمنییەکانەوە روبەڕوى لێدان بوەوە.

غەریب دەڵێت، روبەڕوى هەڵمەتێکى فراوانى ناوبانگ زڕاندن بوەتەوە لەساڵى 2012ەوە، هەڵمەتەکە لەسەر ئەنتەرنێت و بەبەکارهێنانى فەیسبوکء تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانى تر ئەنجامدراوە. وتیشى، خۆیان گەیاندوەتە لیستى پەیوەندییە تایبەتیەکانىء کەسەکانى ناوى روبەڕوى فشارلێکردن بونەتەوەء ئەوەشى وت "دەیانەوێت لەرێى ئەم پەلامارانەوە بۆ سەر ناوبانگمان رۆحمان بکوژن، بەڵام ئێمە شکست ناهێنین. ناڵێین ئازادیمان نیە، بەڵکو ئازادیمان هەیە و پێویستە بەپێى یاسا پارێزگارى لێبکرێت. کارەکە ئەوەیە ئەم ئازادییە بەتوندى کۆتو بەندکراوەء پێویستە بزانین کەى وێنەى هێڵەکان دەکێشرێت، بەداخەوە یاساکە وەک پێویست جێبەجێنەکراوە. ئێمە پێویستیمان بەپشتیوانى نێودەوڵەتى هەیە، ناکرێت بەتەنها روبەڕوى ببینەوە".

5.کۆتایى

سەنتەرى کەنداو بۆ مافەکانى مرۆڤ دان بەوەدا دەنێت کە ئەم کاتە هەستیارە سەبارەت بەکۆمەڵگاى نێودەوڵەتى تا هەر جۆرە رەخنەیەک ئاراستەى حکومەتى هەرێمى کوردستان بکات، بەهۆى هەستانى بەفەراهەمکردنى پارێزگارى دژ بەوەحشیەتى رێکخراوى دەوڵەتى ئیسلامى، بەڵام ئەوەش هەلێکى زێڕین دەدات بۆ کاریگەریکردنەسەر حکومەت لەپێناو بنیاتنانى دامەزراوە و یاسا کارپێکراوەکان بەمەبەستى هاوکاریکردنى دانیشتوانى کوردستانى عێراق بۆ فەراهەمکردنى جۆرێک لەئازادییەکان کە لەلایەن زۆرێک لەو دەوڵەتانەى لەئێستادا پشتیوانى هەوڵە سەربازییە کوردییەکان دەکەن دانیپیادانراوە.

6.پێشنیار:

لەسەر ئەو بنەمایە سەنتەرى کەنداو داوا لەدەسەڵاتدارێتى حکومەتى هەرێمى کوردستان دەکات بۆ:

1.دەرکردنى بەیاننامەیەکى ئاشکرا بۆ پشتیوانى رۆژنامەنوسانء راگەیاندنەکان، لەبارەى پێویستى رێگەدان پێیان بۆ ئەنجامدانى کارەکانیان بەبێ دەستێوەردانى سیاسى بێ بەڵگە.

2.کارکردن لەسەر بەرنامەیەک بۆ راهێنانى هێزەکانى پۆلیس و دادگا لەسەرجەم بەشەکانى ناوچەکەداء ئامادەکردنء هاندانیان بۆ پارێزگاریکردن لەئازادى رادەربڕین و پارێزگارى لەمافەکانى رۆژنامەنوسان تا کارەکانیان ئەنجامبدەن بەبێ ترس لەدەستگیرکردن و پەلاماردان.

3.دوپاتکردنەوە لەسەر لێکۆڵینەوە بەشێوەیەکى بەرفراوان لەسەرجەم پەلامارەکانى سەر رۆژنامەنوسانء بەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ و بەدواداچون بەشێویەکى وردء بڵاوکردنەوەى ئەنجامى سەرجەم ئەو لێکۆڵینەوانەو رادەستکردنى تاوانکاران بەدادگاو سزادانیان بەشێوەیەکى گونجاو لەحاڵەتى تۆمەتبارکردنیان.

4.بڵاوکردنەوەى ئەنجامەکانى لێکۆڵینەو لەبارەى کوژرانى رۆژنامەنوس سەردەشت عوسمان لەساڵى 2010

5.پێکهێنانى لیژنەیەکى لێکۆڵینەوە لەبارەى سوتانى بەئەنقەستى رادیۆو تەلەفزیۆنى نالیا لەساڵى 2011.

6.زامنکردنى تواناى رێکخراوە ناحکومییە سەربەخۆکان لەکارکردن بەبێ دەستێوەردان و چاودێریکردن لەلایەن دەسەڵاتەکانەوە.

7.لێکۆڵینەوە لەو هەڕەشانەى دەرهەق بەکارمەندانى رێکخراوە ناحکومیەکان کراوە و دابینکردنى پارێزگارى بۆیان بەتایبەتیش لەدۆسیەکانى بەرگریکردن لەمافەکانى ئافرەت ئەوانەى روبەڕوى هەڕەشەى توندوتیژى بونەتەوە بەهۆى کارەکەیانەوە کە بانگەوازە بۆ دادوەرى لەدۆسیەى ئافرەتانى قوربانى توندوتیژى.

8.رێگەدان بەخۆپیشاندانى هێمانە و یاسایى بەبێ دەستێوەردان و توندوتیژى لەلایەن ئەفسەرانى ئاسایش، وە بەبێ دەستگیرکردنى خۆپیشاندەران و رۆژنامەنوسان و وێنەگران.

9.بانگێشتکردنى بڕیاردەرى تایبەتى نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ کاروبارى پشتیوانى و پارێزگارى مافى لەئازادى راو رادەربڕین بۆ سەردانى ناوچەکە بەمەبەستى پێشکەشکردنى راپۆرت و پێشنیار.

7.مەنهەجیەت

رێبازى سەرەکى لەلێکۆلێنەوە بەکۆبونەوەء گفتوگۆ لەگەڵ بەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ لەسلێمانى و هەولێر، بۆ پێداچونەوەیە بەیاساکانى حکومەتى هەرێمى کوردستان لەلایەن پارێزەرێکەوە کە لەگەڵ سەنتەرى کەنداو کاردەکات، بەڵام سنوردارى سەرچاوەء رەوشى ئەمنى لەناوچەکەدا یان لەو ناوچانەى داعش داگیرکردوە ئەم ئامانجەى  مەحاڵکردوە.

بەسێ شێواز وردبینى لەبەسەرهاتەکانى هاتو لەم راپۆرتەدا کراوە، یەکەم: بەسەرهاتەکان بەراوردکراوە بەو زانیارییانەى لەراپۆرتەکانى پێشو لەلایەن رێکخراوە خاوەن متمانەکان باسکراوە. دوەم، لێکۆڵینەوە کراوە لەو بەسەرهاتانەى چاوپێکەوتیان لەگەڵ کراوە لەرێى راستاندنى ناوخۆیى، بۆ ئەوەى بزانرێت ئەو روداوانەى گوازراونەتەوە بەشێوەیەگى گونجاوو چەسپاو باسکراوە، سێیەم، بەسەرهاتەکان بەیەکترى بەراورد کراوە، لەکۆتایى ئەم کارەدا، سەنتەرى کەنداو گەیشتە ئەو ئەنجامەى کە بەسەرهاتەکانى هاتو لەم راپۆرتەدا خاوەن راستگۆیى و سەنگینیە و لەبەشێکى زۆردا پێچەوانە نیە لەگەڵ بەسەرهاتەکانى تر لەبوارى گشتى.

راپۆرتەکە جەختدەکاتەوە لەسەر شارەزایى خودى بەرگریکارانى مافەکانى مرۆڤ لەهەرێمى کوردستان لەجیاتى پشت بەستن بەدۆسیە بنەڕەتییەکان کە مامەڵەیان لەگەڵ کردون، لەکاتێکدا بابەتى گرنگى دیکە هەن وەک مامەڵەى ئافرەتان لەناوچەکە و پێشێلکارى مافەکانى مرۆڤ لەو ناوچە هاوسێیانەى ئێستا داعش دەستى بەسەرداگرتوە، بەڵام ئەمانە تەوەرى ئەم راپۆرتە نین و ناکرێت ریزبەندبکرێت لەرێى تەنها سەردانێکەوە لەسایەى ئەو رەوشە دژوارەى ئێستا لەناوچەکەدا هەیە.