میترۆ، كوردستانی نوێ
دیمانەی ماریه پاكنەهاد
له هەلومەرجێكی وەك ئەمڕۆدا، خۆگونجاندن و پەیبردن به خاڵه بەهێز و لاوازەكانی كاری رۆژنامەوانی له نێو شۆڕشی راگەیاند‌دا لەبەرچاو گیراوە و رۆژ بە دوای رۆژ دەروازەی مەوداكانی كاری رۆژنامەوانی بەرەو ئاسۆیەكی گەشتر و فراوانتر هەڵدەكشێت. رۆژنامەوانی بوارێكی زیندووی داهێنانە مرۆییەكانه كه هەر لەم بوارەدا رەوتی گەشەی تاك و كۆن ئاوێته دەبن، بۆیه ئێتێكی رۆژنامەوانی بۆ هەموو رۆژنامەوانان و رۆژنامە و مێدیاكان لە پرۆسەی گواستنەوەی رووداوەكاندا گرینگه. بە هەمووی ئەمانە وا له بیر نەكەین كە هێشتا لای ئێمه رۆژنامەوان پێناسه نەكراوە و هەر كەسێك كە بۆ رۆژنامە بنووسێ، وەكوو هەواڵنێرێك چاو لێئەكرێ، كەچی هێشتا یەكەم یاساكانی هەواڵنووسی نازانێ و تەنانەت بە پێویستی نازانێ داوای فێربوون بكات. رەنگە ئەمەش بگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دامەزراوەیەكی رۆژنامەوانی و نەبوونی هەندێ یاسای ئەخلاقی رۆژنامەگەری بۆ پشتگیری له هەواڵنێران و رۆژنامەوانانی راستەقینه. لەم وتووێژەدا هەوڵمان داوە لەگەڵ پرۆفسۆری یاریدەر هێرش رەسوڵ موراد، مامۆستای پسپۆڕی راگەیاندن له زانكۆی پۆلیتەكنیكی سلێمانی ئاوڕێك بدەینەوە لە كێشەكانی بەرچاوی رۆژنامەوانی كوردی لە باشووری كوردستان.
– دوكتۆر وەك ئەزانن رێژەی رۆژنامە و گۆڤارەكان لە چەند ساڵی دوایی‌دا زۆر بووتەوە، ئێوه ئاستی رۆژنامەوانی كوردی لەم ساڵانە چۆن ئەبینن؟
+ ئاستی راگەیاندنی كوردی له ئێستادا به شێوەیەكی گشتی چ له پارچەكانی كوردستان چ له دەرەوەی كوردستان، بە بینراو و بیستراو، نووسراوه و ئەلەكترۆنیك، بە داخەوە له ئاستێكی باش و چاوەڕوانیدا نییه. رەنگە ئەمەش هۆكارگەلێكی له پشتەوە بێت. گرینگترین هۆكارەكان تەبعەن له ژینگەیەك بۆ ژینگەیەكی‌ترەوە دەگۆڕێ. بۆ نموونە له رۆژهەڵاتی كوردستان كارەكە تۆزێ جیاوازه وەك له باشووری كوردستان، له باكووری كوردستان، رۆژئاوا و تەنانەت له تاران. بەڵام به شێوەیەكی گشتی، هۆكارگەلێكی سیاسی، ئابوری، كۆمەڵایەتی، كەڵتووری و تەنانەت ئایینی و پیشەیی كۆمەڵێ هۆكارن كە هەركام بە ئێرتقای خۆی كاریگەری هەیه لە سەر ئەو ئاسته خراپەی بواری راگەیاندنی كوردی. كێشەی سەرەكی ئەوەیه كه له ئێستادا به شێوەیەكی گشتی، ئێمه وەكوو دامەزراوە، دامەزراوەیەكی راگەیاندنی نیشتمانیمان به زمانی كوردی نییه.
_ باسی دامەزراوەی نیشتیمانیتان كرد. ئێوه دامەزراوەی كوردی چۆن پێناسه ئەكەن و پێتان وایه دامەزراوەیەكی ئاوەها، چۆن ئەتوانێ كارێگەری بە سەر ئاستی رۆژنامەوانی كوردییەوە بێت؟ ئاسەنگەكانی نەبوونی ئەمه چییه؟
+ پێش هەموو شتێك دەڵێین دامەزراوە دەبێت تەنها جۆرێك یان ئەمرازێك راگەیاندن له خۆ نەگرێ، بەڵكوو فراوانە له نووسراو و بینراو و تا بگاته ئەلەكترۆنیكی و نیومێدیاش، ئەمرازە نوێیەكانی راگەیاندنیش له خۆی دەگرێ. ئێمه ئەمەمان نییه كه خاوەن گوتارێكی نیشتیمانی بێ. راگەیاندنێك له سەر بابەتگەلی جیاواز له بواری خزمەتگوزاری گشتی له كەش و هەوا، تەندروستی، ژینگە، پەروەردە و خوێندن تاكوو خوێندنی باڵا و رێگه و بان، ئێزافەتەن بۆ ئەوەش، كار كردنێكی بابەتییانە لە سەر بابەتە نیشتمانییەكان لە سەر هۆشیاری نیشتیمانی، بەرزكردنەوەی ئاستی تاك، ئاستی هاووڵاتی كورد سەبارەت بە پرس و بابەت و دۆزه جیاوازەكانمان نییه بە داخەوە. دەبێ بگەڕێینەوە بۆ یاسا و كارگەلی جیاواز له كاتێكدا كە ئیستا كوردستان زۆر زۆر پێویستی به راگەیاندنێكی بەو جۆرەیە. هەڵبەت هۆكارێكی‌تر، نەبوونی گوتارێكی یەك‌گرتووی نیشتمانییه. له هەر پارچەیەك بە جیا و بە شێوەیەكی گشتیش و لە دەرەوەی ئەوەش، ئەمه كارێكی ئەساسییه. مەسەلەی پێش خستنی بەرژەڤەندییە تایبەتەكان له پێش بەرژەڤەندییه باڵا و نیشتمانییەكان، هۆكارێكی‌تری گرینگه بۆ ئەوەی ئێمه ئەو راگەیاندنەمان نییه. به بڕوای من بوونی راگەیاندنێكی نیشتیمانی له واقێعی ئەمڕۆی هەر پارچەیەك له پارچەكانی كوردستان و بە گشتی بۆ راگەیاندی كوردی زۆر پێویسته و خزمەتێكی زۆره به تاكێكی كورد و هاونیشتیمانییانی كورد. بە دڵنیاییەوە ئەمه ئەتوانێ رۆڵێكی زۆر ئەرێنی ببینێ له پرس و بابەت و هێزه جیاوازەكانە.
_ لەو سەردەمەوه كە رۆژنامەوانی بە زمانی كوردی یان رۆژنامەوانی كوردی دەستی پێ كردووە، تاكوو ئیسته كه گێشتین، رۆژنامەوانی لای كوردەوە چۆن ئەبینن؟ ئایا كورد توانیویه لە خۆی تێپەڕێ یان نا؟
+تەمەنی رۆژنامەنووسی كوردی یان وەك ئەوەی دۆزراوەتەوە، یەكەم رۆژنامەی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ 121 ساڵی پێش كه رۆژنامەی كوردستان لە 1998 بوو. بەداخەوە بە هۆكارگەلی سیاسی و نەتەوەیی بوو كە نەهێڵدراوه یەكەم رۆژنامەی كوردی، له خاكی كوردستان دەرچێ. بۆیه بنەماڵەی بەدرخانەكان، پێشەنگەكان، مقداد مدحەت بەدرخان و عەبدوڵرەحمانی برای، ناچار بوون كه له قاهێره، جنێف و لەندەن و وڵاتانی‌تر ئەو رۆژنامانە له چاپ بدەن. هەڵبەت بەم كاره هەر لە دەرەوەی وڵاتیش كاریگەرییەك گرینگیان لەو قۆناغە بوو وەك رووبەرووبوونەوەی ستەمكاری سوڵتان عەبد حەمیدی دووم، مەسەلەی زمانی كوردی، مەسەلەی رۆشەنبیری كوردی، مەسەلەی هاندان بۆ خوێندن و خوێندەواری، نەهێشتنی خوێندن و كۆمەڵێك ئامانجی گۆره كە لەو ساڵانە رووی داوه. ئەبینین دوای ئەوە لە هەموو پارچەكانی كوردستان ورده ورده رۆژنامەگەری، سەرەتا بە راگەیاندنی نووسراو، بە رۆژنامه تاكوو گۆڤار و هەتد دیسانەوە له سەرەتاكانی سەدەی بیست تا ناوەڕاست، تا نیوەی دووم، زیاتر كار كردن بوو بە ئامانجی نەتەوەیی نیشتیمانی، قۆناغی رزگاری نیشتیمانی، مەسەلەی زمان، رۆشەنبیری كوردی و كەڵتووری كوردی. لە دوایی‌دا بە تایبەت له چلەكان، له سەردەمی حكومەتی شێخ مەحموود گوتاری رۆژنامەوانی كوردی ئەگۆڕێ بۆ گوتارێكی شۆڕش‌گێڕانه و رووبەروو بوونەوەی ستەمكارانە یان بە شێوەیەكی وردتر ئەچێتە چوارچێوەی ئۆرگان و حزبایەتی. دەتوانین بڵێین له ئیستە‌دا بۆ نموونه له باشوور كە ئازاد كراوه و وەك هەرێمی كوردستان.
كوردستان زۆرترین چاپەمەنی و راگەیاندنی نووسراوەی بینراو، بیستراو، ئەلەكترۆنی و نیومێدیا و هەتد، قۆناغێكی زۆر باشی تێپەڕ كردووه بەڵام له چەن ساڵی كۆتایی‌دا له قۆناغێكی پاشەكشەدایە بە رای من چۆن به راستی نەیتوانیوه دۆخی ئەرێنی ببینێ و نەیتوانیوه ببێته خاوەن دامەزراوەیەكی نیشتیمانی. مەسەلەی ئێتیك، یاسا، ئاكار و پێشەی وەك پێویست رەچاو نەكردووە یان وەك پێویست كاری نەكردووە لە سەر بەرژەوەندی باڵاكان و بەرژەوەندییە نیشتیمانییەكان، كاری نەكردووە لە سەر مەسەلەی گوتاری نیشتیمانی. بۆیه ئەو بەرهەمە كه هەیه له ئێستەدا به رای من سەرباری هەموو هەنگاوەكان و هەوڵەكان، هێشتا له ئاستی چاوەڕوانیدا نییه.
– وەك ئەزانن رۆژنامەوانی جیهانی كاریگەری بووە بە سەر زۆر له كێشەكانی كۆمەڵگا و تەنانەت جەنگ. وەك نموونە ئەگە بڵێین، دركاندنی نەهێنییەكانی پێنتاگۆن بە دوای چەن دەهەوە لە لایەن رۆژنامەوانەكان و رۆژنامەكانەوە بوو. یان حەتا ئەوەمان بینیوە كە لە مێژووی رۆژنامەوانی‌دا، راگەیاندن بەرگری لە جەنگ كردووە. ئایا رۆژنامەی كوردی و بە گشتی رۆژنامەوانی كورد توانیویه ئاوەها كاریگەرییەكی لە سەر كۆمەڵگای كورد ببێ؟
+رەنگە هەندێك قۆناغی جیاواز ئەو كاریگەرییه هەبێ تا رادەیەك، بەڵام له ئێستادا بەداخەوە رۆڵێكی سەلبی و نەرێنییە و ئەو كاریگەرییە نابینین. تەنانەت ئێمه له ماوەی شەڕی داعش، وەرگرین 2014 تا نەزیكی 2018 راگەیاندنی كوردی نەك دۆری ئەرێنی بینیوە، بەڵكوو دۆری زۆر نەرێنی بینیوە له باشووری كوردستان. راپۆڕت، وت ووێژ، هەواڵ و تەنانەت بەشێكی له زانیارییەكان له خزمەتی داعش‌دا بوون، بە مەبەست بێ یان بێ مەبەست، ئەمه لادانە لە ئاكاری پێشه، ئێتیك و ئەخلاقیاتی پێشەیه. لە زۆر بواری‌تری سیاسی ئابووری و كۆمەڵایەتی، زۆر جار لە جیاتی ئەوە رۆژنامەكان رۆڵێكیان بێ له بەستنی پارچەكانی‌تری كۆمەڵگا، رۆڵی له فراوان كردنی ئەو كەلێنەی كە حزبەكان، گرووپه سیاسییەكان و قەیڕانەكان درووستیان كردووه بینیوه.
– كێشەی ژنان هەموو كات بووە و لەم ساڵانەش رەنگە بە تەواوی هەڵەكانی راگەیاندن، هێشتا چارەسەر نەكراوە و جارێك ئەبینین ژنان خۆ ئەسووتێنن، خۆ ئەكووژن، لە نێوان كێشە كۆمەڵایەتییەكان نوقم ئەبن و ئەتاونەوە، رۆژنامەوانی ژنان له چ ئاستێكدا ئەبینن؟
+ تەبعەن ئەمه جیا ناكرێتەوە لە كۆی رۆژنامەوانییەك كە هەیه. ئەمه له هەرێمی كوردستان‌دا هەنگاوی نیاوه له رووی چەندایەتییەوە. له رادیو وەك بەرنامەیەك سەربەخۆ نیمانه بەڵام له رۆژنامە و گۆڤار كار كراوه و تا رادەیەك رۆڵی بینیوه بەڵام هێشتای چاوەڕوان ئەكرێ. رەنگه پڕۆفشن اڵ نەبوونی ئەو دەزگا و رۆژنامەوانه هۆكارێك بێ بۆ باش كار نەكردنی راگەیاندنەكان له سەر مەسەلەی ژنان. ژن دەكوژرێ، ژن دۆچاری حەڕەشه ئەبێت، ژن ژیانی لێ تێك ئەچێ، زۆر جار دوچاری كێشەی سێكسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی ئەبێ و هێشتا وەك پێویست نەتوانراوە لە سەر ئەمانە كار بكرێ بەڵام هەنگاوهایەكی باش نراوە.