ئەو توندوتیژییەی بەرامبەر بە ژن دەكرێت، توندوتیژییەكە رەگوڕیشەكانی لەناو نەریتی ئایینی و كلتوور و پەروەردەدایە. ناكرێت لە دیدگای جێندەرییەوە تەماشای ئەم توندوتیژییە بكەین، چونكە بەشێكی زۆری توندوتیژییەكە لە دۆخی جێندەری تێگەرَییوە و بووەتە توندوتیژییەكی كۆمەڵایەتی.
ئەشێت هەموو ئەوانەی لە رێگەی زمانی توندوتیژییەوە كۆمەڵگە پڕدەكەن، بەشێك بن لە بەرهەمهێنانی ئەو توندوتیژییەی هەرجارە و لەشوێنێكدا و بە فۆرمێكەوە خۆی دەردەخات.
بۆ ئەوەی زیاتر نمونەی زیندوو ببینین: لە ماوەكانی رابردوودا لە پرۆسەی هەڵبژاردنی شاجواندا، كە پڕۆسەیەكە لە چوارچێوەیەكی دیاریكراودا لەنێوان چەند خانمێك رێكدەخرێت و یەكێك لەو خانمانە شوێنەكە شاجوان بە دەست دەهێنێت. هەموو ئەو هێرشانەی كرانە سەر ئەو كۆمەڵە كچە، چ لە لایەن ژنان و كچانەوە، چ لە لایەن پیاوانی نەریتخواز و واعیزەكانەوە، بۆخۆی ئاماژەیەكی روونە لەناو كۆمەڵگەی ئێمە، چەند دژە جوانی، چەند دژە جوڵەی ژن و ژەند توندوتیژییەك دژی جیاوازییەكان لە ئارادایە.
لە خودی پرۆسەكە دەگەڕێین و دەچینە سەر ئەو نەریتپارێزانەی كە پێیان وایە، جەستەی ژن ئەخلاقی كۆمەڵگەیە و، بێئاگا لەوەی خودی زمانە پڕ لە توندوتیژەكەی نەریت پارێزان و، زمانە پڕ لە جنێوەكەی واعیزەكان، بنەمایەكە بۆ هەڵتەكاندنەوەی ئەخلاق بە واتا گشتییەكەی و، بەرهەمهێنانی نەریتگەلێك، كە كۆی ئەو نەریتانە خزمەت بە ئایدۆلۆژیاییەك دەكات ژن بكاتە دەرەوەی هەموو جوڵەیەك و هەموو كردەیەك و، هەموو بیركردنەوەیەك دژی نێرسالاری بێت. ئەوانەی دوێنێ نەفرەتیان لە پرۆسەی شاجوان دەكرد و، ئەمڕۆ بۆ سێوە شیوەندەكەن، هەردوولایان لە شوێنێكدا خزمەت بە نەریتپارێزی دەكەن و، لە شوێنێكی دیكەدا شیوەنی بۆ دەكەن. ئەم شیوەنگێڕانە هیچكات ناگەڕێنەوە بۆ بناغەی قسە و بیركردنەوكانی خۆیان. پێیانوایە دژ بوون لە جوڵەی ژن، دژ بوون نییە بە ئازادییەكانی ژن. پێیانواییە توندوتیژی هەر ئەوەیە كردەكە ببینن و بێخەبەر لەوەی خۆیان خزمەتكارێكی گەورەی ئەو زمانەن توندوتیژی بەرهەم دەهێنێت.
دژبوون بە پرۆسەی_شاجوان_ دژبوون نییە لە مۆدێلێكی رووكەشی، بەقەت ئەوەی دژبوونە لە جوڵە و كردەی ژن لە فۆرمێكی تردا. هەموو ئەوانەی دژی ئەو پرۆسەیەن خۆیان تا بینەقاقە غەرقی سیستەمی سەرمایەداری بوون و پێیان ئاساییە سیتەمەكە بیانخنكێنێت و هەموو كەرەستەكانی دەوروبەری ژیانیان، كەرەستەی سیستەمی سەرمایەدارین. زۆر ئاساییە بەلایانە ئەو كەرەستانە بەكاربهێنن، بەڵام هیچ ئاسایی نییە بەلایانەوە سیستەمەكە لەگەڵ خۆی دونیایەك لە مۆدێل دەهێنێت. ئەم جۆرە لە بیرنەكردنەوە لە سیستەم، لە فۆرم، لە ئازادی و لە كورتكردنەوەی ئەخلاق بۆ جەستەی ژن، لە برەودان لە گەشەكردنی زمانی توندوتیژ. رەگەكانی لەناو كلتوور و پەروەردە و نەریتی ئاینینیدایە. بۆ ئەوەی خۆمان رزگاربكەین لەم نەریتانە، دەبێت پەروەردە بناسین، كلتوور بناسین، نەریتی ئاییینی بناسین و، پاشان لە رێگەی ئەم ناسینانەوە جارێكی تر بیركردنەوە هەڵبچنین تا بتوانین كەمێك لەو توندوتیژییە كاڵبكەینەوە رۆژانە لەرێگای جیاجیاوە گۆشەیەكی كۆمەڵگەكەمان پیشاندەدات.
دداننان بەوەدا كۆمەڵگەكەمان كۆمەڵگەیەكی نەریتییە، دداننانێك نییە لە خۆوە بانگەشەی بۆ بكەین. هێشتا خێڵ، هێشتا ئەخلاق لە چوارچێوەی جەستەی ژن، هێشتا نەریتخوازی، هێشتا ئەویتر شكاندن لەبەر جیاوازی، هێشتا شێوەنگێرانی دووفاقی، هێشتا خەونبینین بۆ گەڕانەوە بۆ دواوە، بەشێكی زۆری دونیای كۆمەڵگەی ئێمەی داپۆشییوە. لەناو فەزایەكی لەم جۆرەدا بێگومان توندوتیژی دەبێتە كردەیەك رۆژانە بەرۆكی كۆمەڵگە بگرێت. لە تەنیشت خوێندنەوەیەكی دیكە بۆ كلتوور و نەریتی ئایینی و پەروەردەدا، ئەوە سیستەمی دەسەڵاتە لە رێگەی یاسا و ئایدیای نوێی رۆشنبیرانەوە بتوانێت ببێتە هێزێك بۆ لاوازكردنی ئەو توندوتیژییە. بەڵام هەتا فەزای ئازادی بۆ پەخشكردنی جنێو و تانەو تۆمەت و هەڕەشەكردنی واعیزەكان زیاد بێت، فەزای جیاوازی كەمتردەبێتەوە و توندوتیژی زیاتر بڵاودەبێتەوە. رێگریكردن لەو زمانەی ئازادییەكان دەكوژێت، رێگریكردن لەو دوو فاقییەی شیوەنگێران هەررۆژەو بەجۆرێك دەیگێڕن، رێگری كردن لەو ئاستە لاوازەی تێگەیشتن بۆ ژن و بۆ ئەخلاق، دروستكردنی فەزایەكی تەندروستە تا هوشیاری تاك و كۆمەڵگە بگاتە شوێنێك ئیدی توندوتیژی ببێتە توندوتیژییەكی نوخبەوی و چیرۆكەكانی توندوتیژی كەم ببنەوە.